अध्याय 20
उमा व श्रीराम यांचा संवाद
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
पौणिमेच्या रात्री गवताच्या अंथरुणावर पहुडले असता श्रीरामांचा झालेला मनःक्षोभ :
पूर्णिमेची रात्री शोभयमान । तृणशेजे रघुनंदन ।
करिता जाला सूखें शयन । करीं पादसंवाहन सौमित्र ॥ १ ॥
चंद्रादय मनोहर । चंद्रकिरण अति सुकुमार ।
अंगीं लागतां श्रीरामचंद्र । उठी सत्वर गजबजोनी ॥ २ ॥
सौमित्रे ननु सेव्यतां तरुतलं चंडांशुरुज्जंभते ।
चंडांशोर्निशि का कथा रघुपते चंद्रोयऽमुन्मीलति ।
वत्सैतद्भवता कथं नु विदितं धत्ते कुरंगं यतः ।
क्वासि प्रेयसि हा कुरंगनयने चंद्रानने जानकि ॥ १ ॥
श्रीराम म्हणे लक्ष्मण । खडतर सूर्याचे किरण ।
मज बाधिती दारुण । बैसूं दोघे जण तरुतळीं ॥ ३ ॥
तंव सौमित्र म्हणे श्रीरघुनाथा । रात्रीं कायसी सूर्याची कथा ।
हा अमृतांशु चंद्र तत्वतां । निववी समस्तां निजकिरणीं ॥ ४ ॥
जरी हे चंद्रबिंब सांगसी पूर्ण । सौमित्रा तुज हें कैसें ज्ञान ।
बिंबीं देखोनियां मृगचिन्ह । चंद्रलक्षण मी जाणें ॥ ५ ॥
जरी हें चंद्रबिंब निजचिन्हीं । एकत्र देखतसों नयनीं ।
तरी मृगनयना चंद्रवदनेसी । जनकनंदिनी ते कोठें ॥ ६ ॥
जरी मृगचिन्ह चंद्र देखसी । तरी मृगनयना चंद्रवदनेंसीं ।
सीता दाखवीं मजपासीं । म्हणोनि उसकाबुकसीं स्फुंदत ॥ ७ ॥
हा हा सीता प्रियकांता । सुखरुपा जनक्दुहिता ।
लक्ष्मणा कोठे आहे सीता । दूःखावस्था अनुवादे ॥ ८ ॥
पाठींसी उभी माझी सीता । पुढें पळे जनकदुहिता ।
लक्ष्मणा धांव धांव तत्वतां । रुसली कांता बुझावीं ॥ ९ ॥
सवेचि बोले आन आन । चंद्रे द्वंद्व मांडिलें जाण ।
खडतर तावितात किरण । तापलों पूर्ण सौमित्रा ॥ १० ॥
चंद्रश्चंडकरायते मृदुगतिर्वातोऽपि वज्रायते ।
माल्यं सुचिकुलायते मलयजो लेपःस्फुलिगायते ।
रात्रिः कल्पशतायते विधिवशात्प्राणोऽपि भारायते ।
हात हंत प्रमदावियोगसमयः संहारकालायते ॥ २ ॥
कामज्वराची पीडा व श्रीरामाची मनःस्थितीः :
लक्ष्मणा सावध ऐकें तू आतां । चंद्रमा दवडीं गां परता ।
न चवे तरी करीन घाता । संतापता मज तावी ॥ ११ ॥
लक्ष्मण घाली शीतल वारा । म्हणे तूं द्वंद्वा पेटलासी सौमित्रा ।
मज हाणिसी वज्रधारा । दशशिरा मिनलासी ॥ १२ ॥
येथोनि ठऊठ जाय परता । करुं आलासी माझे घाता ।
ऐसा विरहज्वर श्रीरघुनाथा । संतापता अति तावी ॥ १३ ॥
शीतोत्पली सुमनशेजार । तेथें निजविला श्रीरामचंद्र ।
तंव सुयानीं खिळिलें सर्व शरीर । आप्त सौमित्र मज द्वंद्वी ॥ १४ ॥
जो तूं होतासी सुमित्र । तो तूं जालासी कुमित्र ।
सुयांनी खिळिलें सर्व गात्र । वृथा वैर कां करिसी ॥ १५ ॥
सवेग निघावया धगी । बावन्न चंदन लाविले अंगी ।
क्रोधें श्रीराम बोले वेगीं । आगी सर्वांगीं लाविली ॥ १६ ॥
सीताविरहें अति विव्हळ । त्यावरी लाविलें त्वां विंगळ ।
न भेटतां जनकबाल । प्रळयकाळ मज आला ॥ १८ ॥
सीतेचे वियोगविरहें । सूर्य निमाला रे नेणों काये ।
रात्रि आली कल्पप्राये । करुं मी काय सौमित्रा ॥ १८ ॥
मजसीं वैर चालवी चंद्र । वैरा पेटला सौमित्र ।
वायु चालवी वैराकार । वज्रधार मज लागे ॥ १९ ॥
सीतावियोगविरहें जाण । माझा निघों पाहे प्राण ।
सौमित्रा वेगीं रचीं सरण । अलोट मरण मज आलें ॥ २० ॥
ऐसें बोलतां । सवेंचि धांवे म्हणे सीता ।
वृक्षांसि म्हणे माझी कांता । गुल्मलता आलिंगी ॥ २१ ॥
सीता म्हणोनियां जाण । श्रीराम चुंबी पाषाण ।
धांवोनि हृदयी धरी तृण । सीता संपूर्ण हे माझी ॥ २२ ॥
लक्ष्मणासी म्हणे तूं सीता । तूचि माझी निजकांता ।
ऐसी सीतेची अवस्था । श्रीरघुनाथा अति भ्रांती ॥ २३ ॥
मी येथें सौमित्रा सांग कोण । तूं श्रेष्ठ सखा स्वामी संपूर्ण ।
स्वामित्व मज कैंचें जाण । अयोध्यापति संपूर्ण श्रीराम ॥ २४ ॥
तूं मजपासीं कैंचा कोण । हर हर मी काय सांगूं आपण ।
नित्यानुवर्ती लक्ष्मण । मज सेवक संपूर्ण आज्ञाधारी ॥ २५ ॥
तरी वनीं कां हिंडसी एकाकी । प्रियप्राप्तीच्या अनुलक्षीं ।
प्रिया कोण कैंची कीं । तुझी भार्या जानकी जनकात्मजा ॥ २६ ॥
ऐसी आठवण देतां । जानकी आठवली चित्ता ।
हा हा केउती गेली सीता । भेटवीं आतां सौमित्रा ॥ २७ ॥
श्रीरामांची ही अवस्था पाहून पार्वतीने श्रीशंकरांना केलेला प्रश्न :
ऐसें देखोनि श्रीरामासी । उमा विनवी महेशासी ।
कांहींएक पुसेन तुम्हांसी । तें निश्चयेंसीं मज सांगा ॥ २८ ॥
तुम्हींच सांगितलें आपण । श्रीराम प्ररब्रह्म पूर्ण ।
त्यांचे स्वरुप तें कोण । कृपा करुन मज सांगा ॥ २९ ॥
म्हणोनि घातलें लोटांगण । मस्तकीं धरिले दोनी चरण ।
मग तीस उठवोनि जाण । शिव आपण स्वयें सांगे ॥ ३० ॥
वनामाजि जो विचरत । सीतेलागीं आर्तभूत ।
पूर्णब्रह्म श्रीरघुनाथ । जाण निश्चित पार्वतिये ॥ ३१ ॥
पार्वती म्हणे विषयासक्त । स्त्रीकामार्थी अति लोलुप्त ।
शिव म्हणे तेंचि सदोदित । ब्रह्म रघुनाथ पार्वतिये ॥ ३२ ॥
शिवाचे उत्तराने उमेचे उपहासगर्भ हास्य :
उमा म्हणे रडत पडत । अहर्निशों तडफडत ।
सीतेलागीं चरफडत । तरी ब्रह्म रघुनाथ शिव म्हणे ॥ ३३ ॥
तुम्हांसी काय हेंचि ध्यान । तुम्हांसी काय हेंचि चिंतन ।
शिव म्हणे ज्ञानविज्ञान । आम्हां ब्रह्म पूर्ण श्रीराम ॥ ३४ ॥
विषयकामी कामासक्त । धन्य धन्य हे दोघे देवभक्त ।
ऐसी उमा उपहासें हांसत । ब्रह्म रघुनाथ शिव म्हणे ॥ ३५ ॥
रडत पडत तरफडत । विषयकामी कामासक्त ।
तरी परब्रह्म श्रीरघुनाथ । जाण निश्चित पार्वतिये ॥ ३६ ॥
शिवाच्या अनुज्ञेने रामांची कसोटी पाहण्यासाठी निघते :
उमा म्हणे महेशासी । जरी म्यां ठकविले श्रीरामासी ।
तरी शिव म्हणे पार्वतीसी । ब्रह्मत्व त्यासी पैं नाहीं ॥ ३७ ॥
तुमचें जालिया आज्ञापन । क्षणार्धे छळीन रघुनंदन ।
शिव म्हणे तो सावधान । सुखें छळण तूं करी त्यासी ॥ ३८ ॥
ऐसें शिवासीं बोलतां । उमा स्वयें जाली सीता ।
मग छळावया श्रीरघुनाथा । अतिलाघवता छळणार्थी ॥ ३९ ॥
सीतेचे रुप घेऊन उमा रामांकडे जाते :
हा हा सीता स्वयें म्हणत । वनीं विचरे श्रीरघुनाथ ।
तंव त्यासन्मुख योगोनि ओ म्हणत । उमा वनांत पैं आली ॥ ४० ॥
ओ म्हणोनि रामापुढें । राम सीता म्हणे आणखीकडे ।
ते तंव येओ तिकडे । तंव श्रीराम म्हणे आणखीकडे सीता ॥ ४१ ॥
जंव जंव ते ये रामासन्मुख । तंव तंव श्रीराम होय तिसीं विमुख ।
हा हा सीते फोडोनी हाक । अधोमुख विलपत ॥ ४२ ॥
तंव लक्ष्मण विचारी निजचित्ता । वृक्षपाषाणां म्हणे सीता ।
ते जानकी सन्मुख असतां दुःखावस्था कां श्रीरामा ॥ ४३ ॥
त्या उमारुपी सीतेची उपेक्षा केलेली पाहून लक्ष्मणाला आश्चर्य :
तंव लक्ष्मण म्हणे श्रीरघुनाथा । दुःख कां करितां भेटली सीता ।
तंव त्यासी हाणूं धांवे लाता । बोल बोलतां मारुं पाहे ॥ ४४ ॥
मग सौमित्र म्हणे कोपसी वृथा । पैल सन्मुख उभी सीता ।
ऐसें बोलणें ऐकतां । शस्त्रें घाता करुं धांवे ॥ ४५ ॥
सौमित्र आम्ही तुम्ही सहोदर । तो तूं मजसीं करिसी वैर ।
येथें कैची सीता सुंदर । दुःख दुर्धर मज आलें ॥ ४६ ॥
अति भ्रांति श्रीरघुनाथा । मारुं धांवे सीता सांगतां ।
लक्ष्मण म्हणे न बोलें आतां । बोलों जातां मारील ॥ ४७ ॥
सन्मुख भेटलीसे सीता । तेचि प्रबोधील श्रीरघुनाथा ।
आतां मी न बोले सर्वथा । म्हणोनि मौनावस्था लक्ष्मणीं ॥ ४८ ॥
तसेच स्वर्गस्थ देवांनाही गूढविस्मय :
तंव स्वर्गी सुरवरां समस्तां । ओढवली प्रमावस्था ।
बंदीं सुटोनि लंकानाथा । वना सीता केंवी आली ॥ ४९ ॥
विस्मय करिती ऋषीश्वर । विस्मय करिती सुरवर ।
जे ठकवूनियां दशशिर । सीता सुंदर वना आली ॥ ५० ॥
ऐसे ब्रह्मा मानी अपूर्वता । भस्म करोनि लंकानाथा ।
वना आली सती सीता । तेणें विधाता विस्मित ॥ ५१ ॥
पार्वती स्वयें जाली सीता । हें न कळे ब्रह्मादिकां समस्तां ।
तें कळलें श्रीरघुनाथा । सर्वांगें ज्ञाता श्रीराम ॥ ५२ ॥
श्रीराम अलिप्त ज्ञानें ज्ञाता । त्यासी मानिती अति भ्रांतता ।
पुढें काय वर्तली कथा । सावधानता अवधारा ॥ ५३ ॥
नंतर ती सीतास्वरुपी उमा श्रीरामांना प्रश्न करिते :
लक्ष्मण राहिला धरोनि मौन । मग सीता जल्पे रघुनंदन ।
तंव कृत्रिम सीता धरी धांवोन । सावधान व्हावें तुम्हीं ॥ ५४ ॥
मी जवळीच उभी असतां । व्यर्थ कां धांवा म्हणां सीता ।
स्त्रीविरहें रडतां पडतां । लाज सर्वथा न ये तुम्हां ॥ ५५ ॥
पूर्वी बोलोनि निजमहिमान । मी श्रीराम नित्य सावधान ।
तें स्त्रीविरहें बुडालें ज्ञान । अति अज्ञान जालेती ॥ ५६ ॥
अज्ञानाची अगाध मात । बुडविला प्रपंच आणि स्वार्थ ।
सखा बंधु भक्त विनवित । त्याचाच घात करु धांवा ॥ ५७ ॥
सखा बंधु आणि भक्त अनन्य । त्यांचें करुं धांवा हनन ।
बुडालें प्रवृत्तीचें ज्ञान । ब्रह्मज्ञान तुम्हां मग कैंचें ॥ ५८ ॥
मज क्षण एक न भेटतां । जड मूढ जालेती भ्रांत अवस्था ।
प्रवृत्तिज्ञान नाठवे चित्ता । मग परमार्थता तेथे कैंची ॥ ५९ ॥
वनीं मी राहोनि अति गुप्त । तुमचें पाहिलें आचरित ।
तंव तुम्ही जालेती अति भ्रांत । मग धांवत मी आलें ॥ ६० ॥
स पण्डितो नरश्रेष्ठ प्राज्ञः कर्मविदां वरः ।
अप्राज्ञ इव किं राम भायहितोर्विमुह्यसे ॥ ३ ॥
पूर्वी मी म्हणसी आत्मा तत्वतां । परी स्त्रीविरहें तोचि आतां ।
कर्म करोनि अकर्तात्मता । जडमूढता अति भ्रांत ॥ ६१ ॥
जरी वियोगें भ्रांति मोठी । तरी तुम्हां आम्हां जाली भेटी ।
आंता भ्रांति सांडोनियां पोटीं । पंचवटीं जाऊं दोघें ॥ ६२ ॥
मर्यादा वर्षे चतुर्दश । आम्हीं करावा वनवास ।
आतां उरले असती षण्मास । अयोध्येस मग जाऊं ॥ ६३ ॥
श्रीराम तिचे सत्य स्वरुप ओळखून तिला तुकाई जगदंबा अशी हाक मारतात :
श्रीराम म्हणे तूकाई । तेंची नाम लोकांच्या ठायीं ।
अद्यापि राहिलेंसे पाहीं । म्हणती तुकाई जगदंबा ॥ ६४ ॥
तुकाई नामें नामभिधान । तें जगदंबेचें निजस्थान ।
अद्यापि पूजिती जन । अति पावन दंडकारण्यीं ॥ ६५ ॥
श्रीरामवरदायिनी माता । तुकाई म्हणती रामवाक्यार्था ।
पुढे काय वर्तली कथा । सावधान श्रोतां परिसावी ॥ ६६ ॥
हांसोनि बोले श्रीरघुनंदन । माते तुज आलों लोटांगण ।
तुवां माझें न करावें छळण । मी अनन्य दीन शिवाचें ॥ ६७ ॥
श्रीराम म्हणे सीतेसी माता । तो विस्मय लक्ष्मणाच्या चित्ता ।
आश्चर्य सुरवरां समस्तां । नोळखे कांता ऋषी म्हणती ॥ ६८ ॥
श्रीरामांच्या प्रश्नाने उमा उद्विग्न व तिची शरणागती :
श्रीराम म्हणे पुढती तिसी । एकलें सांडोनि शिवासी ।
सीतारुपे छळवयासी । तूं का आलीस जननीये ॥ ६९ ॥
ऐकोनि श्रीरामाचें वचन । सीतेची स्वरुपता सांडोन ।
उमा घाली लोटांगण । श्रीराम सर्वज्ञ छळवेना ॥ ७० ॥
शिव बोलिला सत्यवचन । श्रीराम नित्य सावधान ।
त्यासीं तुझे न चले छळण । तें प्रमाण मज आलें ॥ ७१ ॥
मी शिवाची शिवशक्ती । सीता जालें अतर्क्ययुक्ती ।
ब्रह्मादि देव मज नेणती तुवां श्रीरघुपती ओळखिलें ॥ ७२ ॥
श्रीरामाचें अगाध ज्ञान । न चले छळण छद्मकामन ।
ऐसी बाणली उमेसी निजखूण । मग धरोनि चरण पुसतसे ॥ ७३ ॥
खर्या स्वरुपाचे ज्ञान सांगण्याविषयींच्या उमेच्या विनंतीवरुन,
ते ज्ञान शिवापासूनच प्राप्त करण्याचा श्रीरामांचा तिला आदेश :
तूं सर्वार्थसर्वज्ञ संपूर्ण । अवलंबोनियां संभ्रांतपण ।
आलिंगावया तृण पाषाण । हें काय कारण मज सांगें ॥ ७४ ॥
सीताविरहें कामकामन । तुज नाहीं अणुप्रमाण ।
ते बाणाली खूण संपूर्ण । जे ब्रह्म परिपूर्ण श्रीराम ॥ ७५ ॥
दुर्धर धरोनि पिशाचता । विरहेंवीण सीता सीता ।
म्हणोनि वनोवनीं धांवता । रडता पडता कां होसी ॥ ७६ ॥
ऐसें बोलोनि आपण । मग उमा धरी श्रीरामचरण ।
तुझी स्थिति हे संपूर्ण । कृपा करोन मज सांगें ॥ ७७ ॥
तंव श्रीराम म्हणे माझी स्थिति गती । सदाशिव जाणे निश्चितीं ।
तो सांगेल तुजप्रती । स्वमुखें कीर्ति नये सांगूं ॥ ७८ ॥
ज्ञानप्राप्ती करुन घेणर्या शिष्याची चित्तशुद्धी असणे आवश्यक :
जरी सांगांवें कृपाविधी । तरी पाहावी पात्रशुद्धीं ।
न व्हावा छळवादी । वादी विवाद नसावा ॥ ७९ ॥
न व्हावा धूर्त ज्ञानवंचक । नास्तिक दुजा शब्दवंचक ।
नीतिशात्रीं करी कुतर्क । आळसी वंचक न व्हावा ॥ ८० ॥
द्रव्यदारत्यागोन्मुख । शोधित सत्वाचा सात्विक ।
पूर्ण परार्थी सविवेक । त्यासी परिपाक सांगावा ॥ ८१ ॥
तुझे अंगी ज्ञानभिमान । न मानोनि शिवाचें वचन ।
माझें करुं आलीस छळण । तुज आपण केंवी सांगों ॥ ८२ ॥
नाहीं पतिवचनीं कर्तव्यार्था । नाहीं गुरुवचनीं भावार्थ ।
तु सांगों नये गुह्यार्थ । ऐसे श्रीरघुनाथ बोलिला ॥ ८३ ॥
पश्चात्तापदग्ध उमेची श्रीरामांची प्रार्थना :
ऐसें ऐकोनि श्रीरामवचन । उमा संकोचली मनीं संपूर्ण ।
पतिवचन गुरुवचन । उल्लंघन म्यां केलें ॥ ८४ ॥
न मानोनि शिवाचें वचन । छळूं आले रघुनंदन ।
जळो माझा ज्ञानाभिमान । करी रुदन अनुतापें ॥ ८५ ॥
ज्ञानभिमानाचें लक्षण । भेटल्या साधु सज्जन ।
जो शोधून पाहे दोषगुण । त्याचें छळण करावया ॥ ८६ ॥
छळणें छळवेना श्रीरघुनाथा । शेखीं मज कोपसी ना सर्वथा ।
तेणें मज पालट जाला चित्ता । ऐक आतां सांगेन ॥ ८७ ॥
त्यामुळे रामांचे समाधान व रहस्य स्पष्टीकरण :
तुझें होतांचि दर्शन । ज्ञानाभिमाना जालें दहन ।
छळच्छद्म गेलें जळोन । तुझी आण श्रीरामा ॥ ८८ ॥
ऐकोन तिचें सत्य वचन । कृपें द्रवला श्रीरघुनंदन ।
आपुलें अतर्क्य गुह्य ज्ञान । सांगे आपण सद्भावे ॥ ८९ ॥
उमे ऐकें सावधान । पूर्वी हे वो ऋषिजन ।
माझे प्राप्तीलागोन जाण । केलें अनुष्ठान निष्कामें ॥ ९० ॥
माझे पावावया चरण । त्यांचा सद्भाव संपूर्ण ।
सांडोनि सर्वही अभिमान । तृण पाषाण होवोनि ठेले ॥ ९१ ॥
एक ते वृक्ष होवोनी तिष्ठत । एक ते झाले पर्वत ।
एक ते तृणपाषाण होत । मी तेथें तेथें स्वयें धांवें ॥ ९२ ॥
त्यांचा भावार्थ देखोन । परम प्रीतीनें दें अलिंगन ।
त्यांसी तूं म्हणसी तृणपाषाण । पिसें पूर्ण मज म्हणसई ॥ ९३ ॥
तें तंव निरभिमानी भक्त । भक्तभावार्थी मी रघुनाथ ।
प्रीतीनें भक्त गिंवसित । स्वयें धांवत वनोवन ॥ ९४ ॥
भक्त उद्धरावयाकारणें । रडणें पडणें अडखळणें ।
पर्वतोपर्वतीं धांवणें । आणि आलिंगनें वृक्षांसी ॥ ९५ ॥
उमे जाण तूं निश्चित । माझें पाऊल न पडे व्यर्थ ।
जाणे सदाशिव समर्थ । तुझा भावार्थ तो नाहीं ॥ ९६ ॥
गाळींव भावाचा भावार्थ । सर्व भूतीं श्रीभगवंत ।
हाचि मुख्यत्वें परमार्थ । निजस्वार्थ परमार्थ ॥ ९७ ॥
गूळाचें कारले केलें । ते सकंटक कडू नाहीं जालें ।
तेवी ब्रह्मवृत्तीं कर्म केलें । ते मुकले बंधुत्वा ॥ ९८ ॥
साकरेचें वृंदावन फळ केलें । कडू म्हणतां ते स्वयें ठकले ।
तेंवी साधूचें कर्म निंदोनि बोले । ते ते गेले अधःपाता ॥ ९९ ॥
साधूंची सच्चिद् गरिमा । अतर्क्य त्यांचे कर्म प्रेमा ।
ते नाकळिती मोहभ्रमा । अगाध महिमा साधूंचा ॥ १०० ॥
ते तूं म्हणसी तृणपाषाण । तरी त्या साधूंसी ब्रह्म पूर्ण ।
ऐसें ऐकोनि श्रीरामवचन । मूर्च्छापन्न पार्वती ॥ १ ॥
मी एक शक्ती तो शिव । हें नाठवे पर्वापूर्व ।
श्रीरामासी रुप ना नांव । भावाभाव विसरली ॥ २ ॥
अहं कोहं सोहंपण । येणें नासिलें मीतूंपण ।
कोंदाटले ब्रह्म परिपूर्ण । समाधान शिवप्रिये ॥ ३ ॥
करितां श्रीरामाच्छळणोक्ती । समाधि पावली पार्वती ।
ऐसी संतांची संगती । उपकारार्थी अपकारियां ॥ ४ ॥
पावोनि पूर्ण समाधान । उमा जाली सावधान ।
त्रैलोक्य देखे चैतन्यघन । श्रीराम पूर्ण तुष्टला ॥ ५ ॥
श्रीरामांचा उपदेश :
श्रीराम म्हणे अहो माते । कांहीएक सांगेन तूंतें ।
तंव उमा म्हणे सर्वस्वार्थे । तुझे आज्ञेनें नुल्लघीं ॥ ६ ॥
उमा धांवोनि उल्लासतां । श्रीरामचरनीं ठेविला माथा ।
तुझेनि जालें सुखरुपता । काय मी आतां अनुवादूं ॥ ७ ॥
मिथ्या व म्हणावें शिववचन । कोणाचें न करावें ढळण ।
हेंचि मागतों मी आपण । कृपा पूर्ण करीं माते ॥ ८ ॥
श्रीरामा तुझें देखतां चरण । छळणादि वृत्तींसी जालें धन ।
न करीं शिवाज्ञाहेळण । ब्रह्मपरिपूर्ण परिपाक ॥ ९ ॥
उमेचे आश्वासन :
तुझें ऐकतांचि वचन । जालें अविद्येचें दहन ।
निमाले दळण आणि हेळण । तुझी आण श्रीरामा ॥ ११० ॥
तुझेनि वचनें श्रीरघुनाथा । पावलें सुखसायुज्यता ।
मग चरणीं ठेवोनि माझे । गेली उल्लासता कैलासा ॥ ११ ॥
लक्ष्मणावर व इतरांवरही या अद्भुत घटनेमुळे परिणाम :
उमेनें केलिया नमन । सौमित्रें स्वयें धांवोन ।
मस्तकीं धरिले श्रीरामचरण । काय आपण बोलत ॥ १२ ॥
मी म्हणें हेचि आमची सीता । तंव ते शिवाची शिवकांता ।
भली ओळखिली श्री रघुनाथा । सर्वज्ञ सत्य तूं श्रीरामा ॥ १३ ॥
देखोनि उमेची स्थिति गती । ब्रह्मादिक विस्मित चित्तीं ।
आम्ही म्हणों हे सीता सती । श्रीरामें पार्वती ओळखिली ॥ १४ ॥
आम्ही म्हणों सीताविरहें भ्रांत । परी अचुक ज्ञाता भ्रमांत ।
याचा न कळे निजवृत्तांत । ब्रह्म सदोदित श्रीराम ॥ १५ ॥
रडणें पडणें स्वैर धांवणें । देखोनि जग पिसें म्हणे ।
श्रीराम विचरे ब्रह्मपणें । जग उद्धरणे श्रीरामा ॥ १६ ॥
देखोनि श्रीरामाची स्थिती । ब्रह्मादि देव विस्मित चित्तीं ।
मग तिहीं वंदोनि श्रीराममूर्ती । गेले निश्चितीं निजधामा ॥ १७ ॥
फितली देवांची निजभ्रांती । आणि लक्ष्मण पावला विश्रांती ।
अगाध श्रीरामाची स्थिती । नामें उद्धरती जडजीव ॥ १८ ॥
एकाजनार्दना शरण । पुढें सीतागवेषण ।
करुं निघाले श्रीराम लक्ष्मण । हेंही निरुपण अवधारा ॥ १९ ॥
उमा-शिव संवादाचा मूळ आधार शिवरामायण :
श्रीरामउमासंभाषण । यासी मूळ शिवरामायण ।
ते ग्रंथींचे निरुपण । श्रोते सज्ञान जाणती ॥ २० ॥
मूळ रामायण शतकोटी श्लोकसंख्येचे होते :
संख्या शतकोटी समस्त । श्रीरामायण मूळ ग्रंथ ।
सुर नर पन्नग यथार्थ । कलह करीत पैं आले ॥ २१ ॥
त्याची विभागणी करण्याच्या बाबतीत स्पर्धा :
श्रीराम राजा सुरवरांचा । त्याची कथा वांटा देवांचा ।
पन्नग म्हणती शेषशयनींचा । राम आमचा तुम्ही कैंचे ॥ २२ ॥
मनुष्ये म्हणती मनुष्यकृतीं । रामें केली अगाध ख्याती ।
आमचा वांटा श्रीरामकीर्ती । तुम्ही तदर्थी कां भांडा ॥ २३ ॥
श्रीराम तुमचा वैकुंठपती । तरी वैकुंठीं नाही केली ख्याती ।
श्रीराम शेषशयनी जरी निश्चितीं । तरी निजेल्या कीर्ति नाहीं केली ॥ २४ ॥
येवोनि मनुष्यलोकाप्रती । रामें केली विचित्र ख्याती ।
मृत्युलोकींची हे कीर्ती । तुम्ही तदर्थी कां भांडा ॥ २५ ॥
एक खालते एक वरते । वांटा मागू आलेती तेथें ।
निर्लज्ज लाजाना पै चित्ते । संबंध तुम्हातें असेचिना ॥ २६ ॥
दोघे केले निरुत्तर । तरी कथेची आवडी फार ।
न सोडिती येरयेर । कथामृतसार सेवावया ॥ २७ ॥
विभाजनाचे काम ब्रह्मदेवाने श्रीशिवाकडे सुपूर्त केले :
तंव ब्रह्मयानें बुद्धि केली जाण । वाटेकरी तीघे जण ।
त्यांची करावया बुझावन । धाडी आपन शिवापासीं ॥ २८ ॥
मग शिवें बुद्धि केली कैसी । तिघे येतां आपणापासीं ।
स्वयें राखोनि जिजसारासी । विभागेंसी बुझावी ॥ २९ ॥
शिव म्हणे तया तिघांसी । विमुख मी न धाडीं कोणासी ।
वाटा देईन सम भागेंसी । वचन तिघांसी मानलें ॥ १३० ॥
श्रीशिवाकडून विभागणी :
शतकोटी संख्या येथ । रामायण मूळग्रथ ।
शिव वांटी त्रैलोक्यांत । विभागार्थ तो ऐका ॥ ३१ ॥
तेहतीस कोटी प्रथमांक । तेहतीस लक्ष आणिक ।
तेहतीस सहस्र तीनशें श्लोक । तेहतीस आणिक एक उरला ॥ ३२ ॥
श्लोक एक उरला निर्धारें । त्याचीं बत्तीस अक्षरें ।
तीहीं वांटिली शंकरें । परिसा आदरें वांटणी ॥ ३३ ॥
शेवटी उरलेली “राम” ही दोन अक्षरे विभागणे अशक्य असल्याने श्रीशिवाने ती स्वतः घेतली :
दहा दहा अक्षरें वांट्या आलीं । दोन अक्षरें तेथे उरलीं ।
तदर्थी शिवें बुद्धि केली । युक्त बोली बोलून ॥ ३४ ॥
अक्षरें दोन लोक निन्ही । वांटा करितां न ये वांटणी ।
तरी हीं द्यावीं मज मापार्यालागोनी । खळें दानीं दानार्थ ॥ ३५ ॥
मग तिघे जणीं अति उल्लासीं । दोनी अक्षरें दिधली शिवासी ।
तेणें धरिलीं हृदयेसीं । अहर्निशीं श्रीराम ॥ ३६ ॥
रामायणींचे सार पूर्ण । शिवाचें वसवी हृदयभुवन ।
श्रीराम हीं अक्षरें जाण । ब्रह्मपूर्ण परियेसा ॥ ३७ ॥
लोकविभाग व पोटविभाग :
लोकविभाग मुख्य एक । तेहतीस कोटी तेहतीस लक्ष ।
तेहतीस सहस्र तीनशें श्लोक । दहा अक्षरें अधिंक मृत्युलोकीं ॥ ३८ ॥
याही भागाचें विवरण । बहुविध कवित्व रामायण ।
तेहीं अर्थींचें निरुपण । सावधान अवधारा ॥ ३९ ॥
बहुत प्रकारची रामायणेः
शिवरामायण शैवरामायण । आगम पंचरात्र रामायण ।
गुहा गुह्यक रामायण । अनुमंत रामायण नाटक ॥ १४० ॥
मत्स्य कूर्म वराह रामायण । काळिकाखंडींचें निरुपण ।
महाकालीरामायण । स्कंदरामायण प्रसिद्ध ॥ ४१ ॥
अगस्ति पौलस्ति रामायण । पद्मपुराणींचें रामायण ।
रवि अग्नि वरुण रामायण । ऐकोनि आपण जटायु वक्ता ॥ ४२ ॥
नंदिग्रामीं भरत आपण । वदे तें भरतरामायण ।
महाभारतीचें रामायण । वक्ता आपण श्रीव्यास ॥ ४३ ॥
क्रौचद्वीपीं अद्यापि जाण । कौचऋषि सांगे पुराण ।
कथा पवित्र रामायण । अति पावन अनुपम्य ॥ ४४ ॥
विभीषणापासीं जाण । नित्य कथानिरुपण ।
धर्मऋषि सांगे आपणे धर्म रामायण धार्मिक ॥ ४५ ॥
श्वेतद्वीपींचे निरुपण । श्वेतकेतुरामायण ।
कथाविचित्रविंदान । अति पावन तिहीं लोकीं ॥ ४६ ॥
शांकर वक्ता स्वयें आपण । श्रोती भवानी सावधान ।
तें शिवभवानीरामायण । कथाविंदान विचित्र ॥ ४७ ॥
सदाशिव स्वयें वक्ता । स्वयें श्रीराम निजश्रोता ।
ते शिवरामायणी कथा । श्रवणी ऐकतां स्वानंद ॥ ४८ ॥
स्वयें श्रीराम स्वानंदें पूर्ण । आपणाप्रति वदे आपण ।
ते कथा आत्मरामायण । गोड निरुपण सर्वार्थी ॥ ४९ ॥
जैमिनिकृत रामायण । अपूर्व कथेचें विंदान ।
अलोलिक निरुपण । आश्चर्ययुक्त जाण चरित्र ॥ १५० ॥
जें कां अध्यात्मरामायण । रामायणींचे वेंचे काढोन ।
केले आध्यात्मिक निरुपण । ऋषिकृत जाण तें नव्हे ॥ ५१ ॥
मृत्युलोकामाजी भाविकीं । रामायणें असंख्यात कीं ।
कैसेनि आकळती तितुकीं । अल्पमात्र बोलिलोम् ॥ ५२ ॥
उमाश्रीरामदर्शन । समूळ मुळीचें निरुपण ।
एकाजनार्दना शरण । श्रोती संपूर्ण क्षमा कीजे ॥ ५३ ॥
परम विश्रांति जीवशिवां । परम विश्रांति देहविदेहभावा ।
तो हा प्रसंग विसावा । उमाराघवां संवादा ॥ ५४ ॥
विश्रांति त्रिविधतापोद्भवा । अति विश्रांति देहभावा ।
तो हा प्रसंग विसावा । उमा राघवां संवाद ॥ ५५ ॥
विश्रांति निवृति अहंभावा । विश्रांति निवृत्ति सोहंभावा ।
तो हा प्रसंग विसावा । उमाराघवां संवाद ॥ ५६ ॥
विश्रांति अहमात्मवैभवा । विश्रांति हे ब्रह्मभावा ।
तो हा प्रसंग विसावा । उमाराघवा संवाद ॥ ५७ ॥
भ्रमामाजी विभ्रमठेवा । भ्रमें चाळवी भवभवा ।
तो हा प्रसंग विसावा । उमाराघवां संवाद ॥ ५८ ॥
एकाजनार्दना शरण । अगाध रामाचें रामायण ।
विचित्र कथानिरुपण । ग्रंथभूषण श्रीराम ॥ ५९ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे अरण्यकांडे एकाकारटीकायां
उमाराम संवादो नाम विंशतितमोऽध्यायः ॥ २० ॥
॥ ओंव्या १५९ ॥ श्लोक ३ ॥ एवं ॥ १६२ ॥
