अध्याय 15
इंद्रजिताचा मारुतीकडून अपमान
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
अखयाच्या निधनाने रावण दुःखी
अखया कुमार पाडिला रणीं । रावणें ऐकतांचि कानीं ।
शंख करित दाही वदनीं । लोळे धरणीं गडबडां ॥ १ ॥
मुकुट पडिला सभास्थानीं । हें प्रत्यक्ष देखोन नयनीं ।
रावण रडे आक्रंदोनी । विरूद्ध करणी म्यां केली ॥ २ ॥
बुद्धिभ्रंश झाला मजसी । कुमार धाडिला युद्धासी ।
रणीं वानरें मारिलें त्यासी । बोल कवणासीं ठेवावा ॥ ३ ॥
माझें जें कां अशोकवन । तें मज जालें शोकस्थान ।
कपीनें लंके घालोनि खान । पुत्रनिधान तेणें नेलें ॥ ४ ॥
आम्हां अवघ्यांदेखतां जाण । देहामाजि घालोनि खान ।
अखया नेला निजनिधान । नागवण मज आली ॥ ५ ॥
नव्हे त्याची चोरी मारी । हनुमान नव्हे पैं खानोरी ।
लाज लावोनि आमुचे शिरीं । अखया मारी पुरूषार्थें ॥ ६ ॥
अवघे बोलती प्रधान । आमुचे पुत्र पाडिले जाण ।
स्वयें संपादी रावण । श्रेष्ठ मरण संग्रामीं ॥ ७ ॥
अखया पुत्र पडिला रणी । शंख करी दाही वदनीं ।
बोलासारिखी नाहीं करणीं । निंद्याभिमानी रावण ॥ ८ ॥
सैन्य धाडिलें कोट्यानुकोटी । तें मारिले पुच्छासाठीं ।
वानरें पुरविली पाठी । रावणापोटीं धुकधुकी ॥ ९ ॥
अभिलाषितां शिवाची कांता । उमा मागितली भोगार्था ।
तें पाप बैसलें माझे माथां । रूद्र तत्वतां क्षोभला ॥ १० ॥
उमा ते तंव जगत्त्रयजननी । विषशें माझी सद्गुरूपत्नी ।
ते म्यां अभिलाषितां नयनीं । रूद्र क्षोभोनीं स्वयें आला ॥ ११ ॥
अखयासी क्षयो जाहला । सत्य स्वयें रूद्र क्षोभला ।
राक्षसांसी क्षयो आला । तो म्यां केला महादोष ॥ १२ ॥
हा तंव नव्हे गा वानर । क्षोभोनि आला काळाग्निरूद्र ।
कायसा राक्षसांचा भार । सर्व संहार येथें आला ॥ १३ ॥
जो जो धाडिला अशोकवनीं । तो तो पडिला काळाचे वदनीं ।
आतां धाडिला नवचे कोणी । रावण मनीं विचारी ॥ १४ ॥
रावणाची स्वतः च मारुतीबरोबर युद्धास जाण्याची तयारी :
अखयाचे कैवारासीं । धाडितां नये आणिकासी ।
मीच जाईन संग्रामासी । कांस सरिसी तेणें केली ॥ १५ ॥
म्यां वानर मारिल्यापाठीं । लंका निर्मुक्त संकटीं ।
वानरें मज मारिल्यापाठीं । सीता गोरटी निर्मुक्त ॥ १६ ॥
लाज लागली रावणासी । न सांगतांचि कोणासी ।
आंगीं बांधिलें कवचासी । संग्रामासी निघाला ॥ १७ ॥
ते समजताच इंद्रजिताचे आगमन :
ऐसें ऐकतांचि कानीं । इंद्रजित आला गजबजोनी ।
रावणातें नमस्कारूनि । सिंहासनी बैसविला ॥ १८ ॥
एकलें एक पैं वानर । वनवासीं ते पालेखाइर ।
त्यावरी जाणें दशशिर । शुद्ध विचार हा नोहे ॥ १९ ॥
वीरीं घेतला वानरदाक । धाडिता न वचे कोणी एक ।
मी तरी घरगुती सेवक । आवश्यक मज धाडीं ॥ २० ॥
त्याची स्वतः ला पाठविण्याविषयी रावणाला विनंती :
वीरीं वाढिवेचे बोल । रणांगणीं होती फोल ।
माझें बोलणें सत्य सखोल । जाणती सकळ सुरसिद्ध ॥ २१ ॥
माझ्या प्रतापाची ख्याती । तूंही जाणसी लंकापती ।
मज धाडावें शीघ्रगतीं । क्षणें मारुती आणीन ॥ २२ ॥
एकलें वानर तें किती । तुवां जाऊं नये लंकापती ।
मज धाडावें संग्रामार्थी । क्षणें मारूती आणीन ॥ २३ ॥
धरोनि रावणाचे चरण । इंद्रजित घाली लोटांगण ।
मागतां युद्धां आज्ञापन । आलें रुदन रावणा ॥ २४ ॥
त्याला पाठविण्याविषयी रावण साशंक :
चौदा सहस्त्र बनकर । ऐशीं सहस्त्र किंकर ।
जंबुमाळी प्रधानपुत्र । मारिले शूर सेनानी ॥ २५ ॥
देवा दानवांसी दुर्धर । बळियां बळी वीर शूर ।
तुझा बंधु अखया कुमार । वानरें मार दृढ केला ॥ २६ ॥
पाचारोनी रणांगणीं । वीर मारिले आइणींपाइणीं ।
ऐसा वानर दुर्धर रणीं । संमुख कोणी उरेना ॥ २७ ॥
वानरेंसी समान बळी । कोणी न दिसे भूमंडळीं ।
त्यासी तुज घेतां फळी । करील होळी रणमारें ॥ २८ ॥
जे गति जाहली अखयासी । ते गति होईल इंद्रजितासी ।
पुत्र धरोनि पोटासीं । उकसाबुकसीं स्फुंदत ॥ २९ ॥
इंद्रजिताचे आश्वासन :
इंद्रजित म्हणे लंकानाथा । कायसी वानराची कथा ।
तूं का करिसी व्यर्थ चिंता । बांधोनि आतां आणीन ॥ ३० ॥
युद्धसंधीं गळा बांधोन । इंद्र आणिला जिंतोन ।
इंद्रजित हें अभिधान । तैंपासून मज जालें ॥ ३१ ॥
त्या मज वानरासीं रण । करितां तुज संदेह कोण ।
वानराचा गळा बांधोन । येथें आणीन भक्ति माझी ॥ ३२ ॥
रावण त्याला धाडतो व मायावी युद्धाचे प्रकार करण्याचे सुचवितो :
ऐकोनि इंद्रजिताचें वचन । सुखावला दशानन ।
दुर्धर धाडी निजसैन्य । देऊनी सन्मान पाठवी ॥ ३३ ॥
ऐकोनि इंद्रजिताचें वचन । रावण विचारी आपण ।
निराहारी ब्रह्मचारी पूर्ण । त्याचे निमरण मेघनादा ॥ ३४ ॥
वानरा येथें फळभक्षण । याचेनि इंद्रजित न पवे मरण ।
तरी युद्धासीं संदेह कोण । धाडी रावण आल्हादें ॥ ३५ ॥
अखया मारिला जगजेठी । तेणें रावण क्रोधदृष्टी ।
इंद्रजितासी सांगे गोष्टी । वानर कपटी मारावा ॥ ३६ ॥
ब्रह्मयापासोनि विद्या सकळ । शिकलासी अस्त्रबळ ।
तुजपासीं शस्त्रें सकळ । सृष्टीं सबळ तूं एक ॥ ३७ ॥
इंद्रादि देवां रणधांदडी । जिंतोनि अमर तेहतीस कोडी ।
घातलें लंकेचे बांधवडीं । गाढी प्रौढी तु पुत्रा ॥ ३८ ॥
करोनि मेघांचें तर्जन । हिरोनी त्याचें गडगर्जन ।
मेघनाद हें अभिधान । शोभे संपूर्ण तुज पुत्रा ॥ ३९ ॥
अस्त्रबळ शस्त्रबळ । बुद्धिबळ निजांगबळ ।
बळ मेळवोनियां सकळ । धरीं तत्काळ वानर ॥ ४० ॥
जरी नाटोपे करितां बळ । तरी त्वां त्याचा करावा छळ ।
तुजपासीं विद्या प्रबळ । गोळांगुळ धरावया ॥ ४१ ॥
प्रबळ बळें हनुमंता । तुजसीम तुकों नयें एथ ।
तुजपासीं शस्त्रास्त्रें समस्त । समायीं लागत तीं घेईं ॥ ४२ ॥
वेळ पाहोनि सावचित्त । युद्धा निघावें त्वरित ।
जयो पावसी निश्चित । लंकानाथ अनुवादे ॥ ४३ ॥
युद्धासाठी निघताना अशुभ चिन्हे :
पितृवाक्य आशीर्वचन । इंद्रजित ऐकोनि आपण ।
परमभक्तीं प्रदक्षिण । मस्तकीं चरण वंदिले ॥ ४४ ॥
इंद्रजित निघतां उल्लासेंसीं । नग्न कुमारी शिंके पाठींसीं ।
दचक पडिला रावणासीं । इंद्रजितासीं आशंका ॥ ४५ ॥
शिंक झाली पाठीसीं । भविष्य पुसे ब्रह्मयासी ।
ब्रह्मा सांगे रावणासी । अति गुह्यासी गुप्तत्वें ॥ ४६ ॥
ब्रह्मदेवास विचारता मरण येणार नाही याबद्दल आश्वासन :
अपेश यशीं यश अपेशीं । मरण नाही इंद्रजितासी ।
वानर आणी लंकेसीं । तुजपाशीं रावणा ॥ ४७ ॥
रणीं धरिजेल वानर । ऐकोनि ब्रह्मयाचें उत्तर ।
अवघे करिती जयजयकार । सैन्यसंभार सज्जोनी ॥ ४८ ॥
रावणाकडून विशेष आदेश :
गुह्य सांगे स्वयें रावण । वानर नव्हे साधारण ।
रणकर्कश अति दारूण । जाण संपूर्ण कृतांत ॥ ४९ ॥
जे जे गेले अशोकवनीं । ते ते पडले काळाचे वदनीं ।
सैन्य अश्व गज रथ गांजोनीं । वीर मर्दोनि निर्दळिले ॥ ५० ॥
जे जे देखिले हनुमंतें । ते ते निमाले निश्चितें ।
बोंब सांगावया पुरतें । नेदी वीरातें उरी उरों ॥ ५१ ॥
कवच न चले तयापुढें । वोडणखांडे तें बापुडें ।
कोण राहे तयापुढें । घायें रोकडें विभांडी ॥ ५२ ॥
शस्त्रें न रूपती बाण । न चले अस्त्रांचें प्रेरण ।
आपुले वांचवोनी प्राण । रणांगण साधावें ॥ ५३ ॥
गुह्य सांगतां तुजपासीं । परम शक्ति पुच्छासीं ।
पुच्छें निर्दळिलें सैन्यासी । महावीरांसी मारक ॥ ५४ ॥
मारूतीला पकडून आणण्याची प्रतिज्ञा :
इंद्रजित म्हणे असोत युक्ती । सत्य ब्रह्मयाची वचनोक्ती ।
गळा बांधोनियां मारूती । लंकेप्रती आणीन ॥ ५५ ॥
ऐकोनि इंद्रजिताचें उत्तर । वीरीं केला जयजयकार ।
झाला वाद्यांचा गजर । सैन्यसंभार चालिला ॥ ५६ ॥
महान् सैन्याची स्वारी :
मत्तमातंग महाथोर । शायशीं प्रयुक्तें कुंजर ।
शतानुशतकोटि रहंवर । असिवार असंख्य ॥ ५७ ॥
एक वळंघले उष्टरीं । एक वळंघले महाखरीं ।
एक चढले अश्वांवरी । गिरागजरीं गर्जत ॥ ५८ ॥
वारू उडविती जेंवी केसरी । नाचविती तींच पायांवरी ।
हो हो मा मा जी जी करी । यावा स्वरीं दाविजे ॥ ५९ ॥
वीर वांटीव आतुर्बळी । हस्तबाहुकरतळीं ।
कंगल टोप राघावळी । मुक्तामणिमेळीं पाखरा ॥ ६० ॥
अंगत्राणे पैं वीरांसी । लखलखीत तेजोराशी ।
हिरे माणिकें जडली त्यांसी । रविप्रभेसीं सम प्रभा ॥ ६१ ॥
शेळी साबळी शक्ति तोमर । अढाउ चव्हाण कोइतेकार ।
शूळत्रिशूळफरशधर । धनुर्धर पायांचे ॥ ६२ ॥
भिंडिमाळा चेंडू चक्रें । गदा मुद्गल परिघपत्रें ।
सिद्ध केलीं अग्निशस्त्रे । नाना यंत्रें रणमारा ॥ ६३ ॥
अलंगाईत बाणाईत । तुळणें वोढणे धडकित ।
कोइतेकार पैं तळपत । जेठी पिलंगत मुष्टिघाता ॥ ६४ ॥
खड्गहस्त खेटकहस्त । पटाईत पट्टि हस्त ।
जमदाढा कटारहस्त । अश्मपात पैं एका ॥ ६५ ॥
ऐसें पायांचे मोगर । वीर चालिले अपार ।
भाट गर्जती कैवार । गजगंभीर गडगर्ज ॥ ६६ ॥
पुढे पायांचे निधडे वीर । तयांमागें असिवार ।
त्यांचें पाठीसी रहंवर । राजकुमार त्यांमागें ॥ ६७ ॥
दांतीं लोहसेंब्या तिखट । वारिया न चले वाट ।
दोहीं बाहीं गजांचा थाट । मदोत्कट चालती ॥ ६८ ॥
श्वेत पीत अति आरक्त । बहुपताकीं सैन्य शोभत ।
पताकीं वाढवावया पुरूषार्थ । ब्रिदाईत वागविती ॥ ६९ ॥
सूर्यप्रभासमयुक्त । रथ निजतेजें लखलखीत ।
ध्वज पताका शोभत । ओळकंबत बहुमाळा ॥ ७० ॥
तडक फुटलें एकसरें । भिंडिमाळांचे पागोरे ।
खाखाइलीं रणतु रें । वीर गजरें गर्जती ॥ ७१ ॥
धडधडां विघातें पाहीं । निशाणे लागलीं एकचि घाई ।
विराणीं वाजती लवलाहीं । दुंदुभि पाही त्राहाटिल्या ॥ ७२ ॥
शंख मृदंग टाळघोळा । वाजती काहाळा किनकाहाळा ।
घर्घरित घोगरगळा । ध्वनि आगळा बुरंगांचा ॥ ७३ ॥
पांवे वाजती थापटेकरी । पट त्राहाटिल्या भेरी ।
चंड वाजिन्नल्या चंडमोहरी । निशाणें गजरीं गर्जतीं ॥ ७४ ॥
रणी वाजती गिडबिडीं । भेडां मळसूत्र लिडबिडी ।
ऐकोनि हनुमंताची प्रौढी । भय धाकही घेतला ॥ ७५ ॥
हनुमान एकला एक वानर । त्यावरी अमित दळभार ।
तरी धाकती समग्र । झणींव वानर मारील आम्हां ॥ ७६ ॥
मारूतीला आनंद व उल्लास :
ऐकोनि वाजंत्र्यांचा नाद । सैन्य देखोनि सन्निध ।
हनुमान करितो आल्हाद । राम गोविंद तुष्टला ॥ ७७ ॥
करावया राक्षसांसीं झगडा । मुहूर्तें केला बनउपाडा ।
इंद्रजिताचा पादाडा । रणीं रोकडा झाडीन ॥ ७८ ॥
माझे पुरवावया मनोरथ । आजि तुष्टला श्रीरघुनाथ ।
रणीं निर्दळोनी समस्त । इंद्रजित गांजीन ॥ ७९ ॥
अखया मारोनि रणीं । प्रथम केली म्यां बोहणी ।
येथोनि वीरांविया श्रेणी । रणीं मर्दूनी मारीन ॥ ८० ॥
पुच्छ नाचतें पैं धरणीं । सैन्य मारोनियां रणीं ।
पूजूं चामुंडा भवानी । मांसाची धणी भूतांसी ॥ ८१ ॥
पुच्छ अतिशयें सज्ञान । भूतां दिधले आमंत्रण ।
मांसभोजन रूधिरपान । कृपा करोनि सेवावें ॥ ८२ ॥
ज्याचे पोटीं जे आवडी । ते मज सांगावी रोकडी ।
ते ते पुरवीन परवडी । राक्षसकोडी मारोनी ॥ ८३ ॥
आजि हेचि भाजी भाकरी । तुम्हीं करावी न्याहारी ।
श्रीराम पुढें रणकेसरी । पंचधारी निववील ॥ ८४ ॥
शेपटीला सर्वांचा संहार करण्याची आज्ञा :
पुच्छासी गुज सांगे हनुमंत । जो जो आला सैन्यांत ।
परतों न द्यावा नगरांत । करावा घात अवघ्यांचा ॥ ८५ ॥
जो जो होईल शरणागत । त्यासी राखावें निश्चित ।
येर मारावे समस्त । आज्ञा समर्थ मानीं पुच्छा ॥ ८६ ॥
मानोनि स्वामीचें वचन । लंकाद्वारीं पुच्छ रक्षण ।
जो परतेल रक्षोगण । त्याचा प्राण घ्यावया ॥ ८७ ॥
इंद्रजिताचे प्रस्थान :
असो हे बहुसाला व्युत्पती । पुढील कथेची संगती ।
इंद्रजित आरूढला रथीं । रथप्रयुक्ती अवधारा ॥ ८८ ॥
रथचक्र तें प्रवाळ । आंख मरकताचा सुनीळ ।
धुरा आणि जूं तीतें इंद्रनीळ । उपराड सकळ रत्नांचे ॥ ८९ ॥
रथीं जुंपिले प्रबळ । नखी दंष्ट्री सिंह शार्दूळ ।
मुखें भयानकें अति विक्राळ । जिव्हा जाज्ज्वल अग्निप्राय ॥ ९० ॥
रथीं सारथी कपटराशी । अश्ववागोरे तयापासीं ।
इंद्रजित बैसला रथेशीं । निजचापासी सज्जोनी ॥ ९१ ॥
रथध्वज सुनीळनीळा । ध्वजपताका विचित्रलीळा ।
रत्नमुक्ताफळमाळा । रथीं बैसला इंद्रजित ॥ ९२ ॥
जैसा इंद्र सुरवेंसीं । तैसा इंद्रजित राक्षसेंसीं ।
मुक्ताफळांच्या झालरेसीं । अति शोभेसी सुप्रभा ॥ ९३ ॥
कनकदंडयुग्मचामरीं । उपभोग जाणविती नानापरी ।
ऐसिया सेनेसीं संभारीं । जयजयकारीं निघाला ॥ ९४ ॥
जैसी गरूडागमनीं शक्ती । तैसीच रथाची सवेग गती ।
रणीं जिणावया मारूती । शीघ्रगती निघाला ॥ ९५ ॥
असाळीचे आगमन, तिचा आवेश व विक्राळ वदन :
इंद्रजित येतां समदळीं । पुढें धाविन्नलीं असाळीं ।
जेणें मारिल अखया बळी । त्याची होळी मी करीन ॥ ९६ ॥
एकलें एक तें पालेखाईर । त्यावरी कोपे सैन्यभार ।
पिसाळले निशाचर । तो मी वानर मारीन ॥ ९७ ॥
ठाकोनि आली अशोकवन । संमुख हनुमंत देखोन ।
निकट वटारिले नयन । विक्राळ वदन पसरिलें ॥ ९८ ॥
एक जाभाडें भूतळीं । दुजें लाविलें नभ : स्थळीं ।
कराळ विक्राळ दांताळी । जिव्हा काळी मसमसीत ॥ ९९ ॥
करितां स्वानंदें युद्धासीं । आडवी आली हे राक्षसी ।
जेंवी साधितां निधानासी । पहिलें विवसीं पैं उठे ॥ १०० ॥
युद्धनिधानाजवळी । प्रथम विवसी हे असाळी ।
पहिलें हेचि देवोनि बळी । काळिके काळी चामुंडे ॥ १०१ ॥
भोजन करावया संतृप्ती । पहिलें लहान प्राणाहुती ।
ते संग्रामसमयीं तृप्तीं । प्राणाहुती असाळी ॥ १०२ ॥
प्रथम समिधा होमून । मग होमिती प्रधान ।
तैसीच असाळी हे जाण । समिधावदान संग्रामीं ॥ १०३ ॥
असाळीनें पसरिलें जाभाडें । न पाहतां मागें पुढें ।
हनुमंताची उडी पडे । मशकाएवढें धरी रूप ॥ १०४ ॥
सूक्ष्मरूपाने तिच्या मुखातून प्रवेश व काळीज घेऊन पोटातून बाहेर येणे :
नातळतांचि तिचे दांतां । जिव्हेंसींही नातळतां ।
उदरीं प्रवेशतां हनुमंता । न कळे तत्वतां राक्षसी ॥ १०५ ॥
वानर मुखीं प्रवेशलें । मुखींच्या मुखीं हारपलें ।
किंवा दातांतळीं दडालें । नाडलें पहिले जिव्हाग्रीं ॥ १०६ ॥
लीन झालें मुखापासीं । कीं पळालें श्वासोच्छ्वासीं ।
कोण गती वानरासी । असाळीसी लक्षेना ॥ १०७ ॥
आंबट तिखट खारट । गोड कडू कीं तुरट ।
चवी न कळेचि स्पष्ट । करी कटकट राक्षसी ॥ १०८ ॥
जिव्हादांतीं नाढळे होटीं । शेखीं तृप्त नव्हेचि पोटीं ।
वानरें ठकविल उठाउठीं । अतर्क्य दृष्टीं कळेना ॥ १०९ ॥
असाळीनें गिळिला हनुमंत । चुकला इंद्रजिताचा अनर्थ ।
लोकीं विस्तारिली मात । रणकंदनार्थ सैन्याचा ॥ ११० ॥
पहिलेंचि गिळितीं वानर । तरी कां मरता अखया कुमार ।
किंकर आणि बनकर । प्रधानपुत्र वांचतें ॥ १११ ॥
ऐसे लोक सांगती गोष्टी । तंव असाळीस शूळ पोटीं ।
हनुमंत काळीज धरिंलें मुष्टीं । लोळे सृष्टीं गडबडां ॥ ११२ ॥
करावया इंद्रजितासीं रण । हनुमंताची आवडी पूर्ण ।
तिचे उदरीं न राहे क्षण । केले विंदान ते ऐका ॥ ११३ ॥
उपडोनि काळिजाचा देंठ । बेंबीपासी फाडोनि पोट ।
हनुमंत निघोनियां प्रकट । केला उद्भट भुभुःकार ॥ ११४ ॥
ऐकतां तयाचा भुभुःकार । कांपिन्नले निशाचर ।
मुख्य दचकला धुर । सैन्यसंभार खळबळला ॥ ११५ ॥
असाळीचे निर्दळण :
रावणापासीं सांगती मात । असाळीनें गिळिला हनुमंत ।
सवेंचि दुसरी बोंब सांगत । केला निःपात असाळीचा ॥ ११६ ॥
राक्षस मावकर भारी । त्यांहूनि वानरीं विद्या थोरी ।
रिघोनि तियेचे उदरीं । महामारीं मारित ॥ ११७ ॥
जैसी बहीण शूर्पणखा । तैसीच हे असाळिका ।
हनुमंत मारितांचि देखा । दशमुखा बहु दुःख ॥ ११८ ॥
वानर पेटलें द्वंद्वासीं । करूं कोणकोणाच्या दुःखासी ।
काय होईल इंद्रजितासी । निजमानसीं धाकत ॥ ११९ ॥
इंद्रजित व मारूती यांचे द्वंद्वयुद्ध :
केला असाळीचा घात । ऐकोनि इंद्रजितें मात ।
कोपें चालिला कृतांत । हनुमंत दंडावया ॥ १२० ॥
देखोनियां हनुमंता । धिंवसा नव्हे सैन्या समस्ता ।
ऐसें कळलें इंद्रजितां । होय प्रेरिता निजरथ ॥ १२१ ॥
विजू गहगर्जे अंबर । तैसा धनुष्याचा टणत्कार ।
इंद्रजित निधडा महाशूर । रहंवर प्रेरिला ॥ १२२ ॥
ऐकोनि धनुष्याचा टणत्कार । वानरें केला भुभुःकार ।
नादें कोंदलें अंबर । गिरिकंदर दुमदुमिलें ॥ १२३ ॥
निधा उठिला पाताळीं । भूतें कळकळिती अंतराळीं ।
पक्षी भ्रमती नभोमंडळीं । बैसली टाळी दिग्गजांची ॥ १२४ ॥
इंद्रजिता युद्धाची आवडी । रथ प्रेरिला कडाडीं ।
वानरें उभविली पुच्छाची गुढी । नाचे आवडीं रणरंगीं ॥ १२५ ॥
एक रावणी राजकुमर । दुजा दूत वानर ।
एक राक्षसी राक्षसेंद्र । दुजा कपींद्र कपींमाजी ॥ १२६ ॥
दोघे वीर अति प्रबळ । समान बळ समान शीळ ।
दोघे संग्रामीं अति कुशळ । दोघे चपळ रणमारा ॥ १२७ ॥
दोघे भिडती महावीर । पाहूं आले सुरवर ।
सिद्ध गंधर्व ऋषीश्वर । नर किन्नर विमानीं ॥ १२८ ॥
शचीसहित शचीपती । सावित्रीसहित प्रजापती ।
उमेसहित उमापती । पाहूं येती संग्रामा ॥ १२९ ॥
खवळले दोघे वीर । काळकृतांत अति दुर्धर ।
दोघे जैसे काळाग्निरूद्र । युद्धीं सत्वर मिसळले ॥ १३० ॥
एक गज एक केसरी । एक हिरण्यकशिपु एक नरहरी ।
सहस्त्रबाहु परशुधारी । ऐशियापरी मिसळले ॥ १३१ ॥
एक सर्प एक सर्पारी । एक त्रिपुर एक त्रिपुरारी ।
एक मुर एक मुरारी । ऐशियापरी मिसळले ॥ १३२ ॥
इंद्रजित हाणी दुर्धर घाय । हनुमान फळें खाया विटाय ।
कुशी खाजवी डोळे मिचकाय । दाविता होय आंगठा ॥ १३३ ॥
इंद्रजित खवळोनि रणीं । वर्षलासें दुर्धर बाणीं ।
वानर वर्षला पाषाणीं । रणांगणीं गर्जोनी ॥ १३४ ॥
विंधी सुवर्णपुंख भाळीं । वानर हाणी सबळ शिळीं ।
एक हाणी गदामुद्गलीं । शाळताळीं पैं दुजा ॥ १३५ ॥
इंद्रजित वर्षे विचित्र कांडें । वानर वर्षे चापट धोंडे ।
रागें उडोन हाणितां खांडें । वृक्षखंडें ठोकिला ॥ १३६ ॥
साटोपें हाणितां शिवशक्ती । वानर वर्षे अति पर्वतीं ।
इंद्रजित वेडावला चित्तीं । रणीं मारूती नाटोपे ॥ १३७ ॥
एक चेंडुचक्र पैं सोडी । दुजा हाणी प्रचंड धोंडी ।
सवेग हाणितां लहुडी । समूळ धोंडी पैं दुजा ॥ १३८ ॥
पट्टिश हाणितां तवकें । वानरें हाणितां खडकें ।
फुटलें इंद्रजिताचें धैर्यमडकें । पडला अटके पुच्छाचें ॥ १३९ ॥
इंद्रजिताची रणव्युत्पत्ती । फावल्या रणीं लावी ख्याती ।
नाटोपतां पळे मागुती । पुच्छाप्रती बळ न चले ॥ १४० ॥
सैन्यासभोंवता चहूंकडां । पडला पुच्छाचा पैं वेढा ।
सरतां नये मागां पुढां । वानरें वेढा लाविलें ॥ १४१ ॥
पाषाणीं बाण करितां कूट । बाणीं पाषाण करी पीठ ।
युद्ध मांडलें अचाट । अति संकट इंद्रजिता ॥ १४२ ॥
वानर नाटोपे निजशक्ती । कपटें मारावा मारूती ।
कपट न चले पुच्छाप्रती । कपटघाती कपिपुच्छ ॥ १४३ ॥
इंद्रजित वर्षे शरधारीं । वानर वर्षे शिळाशिखरीं ।
सैन्या होतसे चकचुरी । आपांपरीं राक्षसां ॥ १४४ ॥
बोंब सुटली सैन्याआंत । इंद्रजित मेला कीं जीत ।
वानरें केला पर्वतघात । रणीं हुंबत राक्षस ॥ १४५ ॥
न चले शस्त्रअस्त्रयुक्ती । मागें सरतां नये पुच्छाहातीं ।
पुढें नाटोपे मारूती । चिंतावर्ती इंद्रजित ॥ १४६ ॥
मारूतीचे सामर्थ्य पाहून इंद्रजित सचिंत :
चिंतातुर देखोनि त्यातें । हनुमंत म्हणे इंद्रजितातें ।
शिळावृक्षीं न हाणीं तूतें । न हाणीं पर्वतें भाक माझी ॥ १४७ ॥
इंद्रजितनामाची ख्याती । जिंहीं बाणरी जिंतिला अमरपती ।
तया बाणी विंधोनि मजप्रती । विजयवृत्ति साधीं पां ॥ १४८ ॥
ज्या बाणांच्या कडाडीं । देव घातले बांधवडीं ।
ते मज विंधोनिया प्रौढीं । विजयाची गुढी उभारी पां ॥ १४९ ॥
ऐसें बोलता हनुमंता । राग आला इंद्रजिता ।
मंत्रयुक्ता अस्त्रां समस्तां । होय विंधिता अति कोपें ॥ १५० ॥
इंद्रजिताची शस्त्रास्त्रे त्याच्यावरच उलट फिरतात :
मंत्रयुक्तास्त्रप्रयुक्तीं । इंद्रजित वर्षे शरसंपत्ती ।
परता न सरेचि मारुती । शंका चित्तीं मानीना ॥ १५१ ॥
माझें अंगी बाण रूपती । ही शंका नाहीं हनुमंतीं ।
सुर नर आश्चर्य मानिती । तैसी ख्याती तेणें केली ॥ १५२ ॥
रामनामाचिया शक्तीं । नित्य निर्द्वंद्वस्थिति मारूती ।
तेणें इंद्रजितासीं ख्याती । हे ही उपपत्ती अवधारा ॥ १५३ ॥
पसरोनियां दोन्ही हात । बाण कवळोनियां समस्त ।
उसळोनियां गगनाआंत । बाण हाणित राक्षसां ॥ १५४ ॥
पडतां बाणांचा संपात । स्वयें सैन्य होय निःपात ।
घायीं राक्षस कुंथत । जालें विपरीत संग्रामीं ॥ १५५ ॥
हनुमंतासी करितां रण । इंद्रजित भुलला संपूर्ण ।
आपलें सैन्य मारी आपण । निर्वाणबाण वर्षोनी ॥ १५६ ॥
धनुष्यबाण हनुमंतासीं । हा संग्राम नाहीं त्यासीं ।
आवेशें भुली इंद्रजितासीं । निजसैन्यासी मारित ॥ १५७ ॥
माझे निर्वाणींचे बाण । वानरें कवळोनि संपूर्ण ।
आमचीं शस्त्रें आम्हांसी जाण । रणकंदन मांडिलें ॥ १५८ ॥
इंद्रजिताचे बाणांआंत । स्वानंदें हनुमंत विचरत ।
बाण मंत्रशक्तियुक्त । केले व्यर्थ हनुमंतें ॥ १५९ ॥
न चले शस्त्रांची खटपट । न चले अस्त्रांचे पैं नेट ।
न चले वानरांसी कपट । रणीं उद्भट गांजिलें ॥ १६० ॥
दिव्यास्त्रें एक एक । वानरें केलीं निरर्थक ।
इंद्रजितें घेतला धाक । जीवीं धुकधुक लागली ॥ १६१ ॥
इंद्रजितबाणांची शरसुटी । वानरें करोंनियां उटी ।
धांवोनि झोंबला पैं कंठीं । धनुष्य मुष्टीं मोडिलें ॥ १६२ ॥
मल्लयुद्धातही मारूतीकडून इंद्रजित हैराण :
सरली बाणांची निजओढी । तरी वानरा प्रौढी गाढी ।
मल्लविद्येची परवडी । कडोविकडी भीडती ॥ १६३ ॥
उरीं शिरीं आणि कोपरीं । तडवे हाणिती परस्परीं ।
कळा लावोनि भुजांवरी । हाणिती उदरीं चपेटघात ॥ १६४ ॥
सांभाळितां वानरलाते । तंव मस्तकीं हाणितला होतें ।
सांभाळितां दक्षिणहस्तें । तंव गांजीत डाव्यानें ॥ १६५ ॥
करितां मल्लविद्याव्युत्पत्ती । मागें पुच्छाच्या आघातीं ।
सव्याघ्र रथ आणि रथसारथी । नेले समाप्ती वानरें ॥ १६६ ॥
मारोनि सारथि भंगिला रथ । इंद्रजित केला दैवहत ।
न टळे पुच्छाचा आवर्त । रणीं हनुमंत नाटोपे ॥ १६७ ॥
ध्वज भंगिला आघातें । छत्रें भंगिलिं हाणोनि लातें ।
मुकुटा पाडोनियां तेथें । इंद्रजितातें गांजिलें ॥ १६८ ॥
भूतळीं समस्त ऋषीश्वर । गगनीं पाहती सुरवर ।
अवघे करति जयजयकार । विजयी वानर श्रीरामें ॥ १६९ ॥
एकाजनार्दना शरण । जाला इंद्रजिताचा अपमान ।
पुढें सैन्यनिर्दाळण । कपिबंधन अवधारा ॥ १७० ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे सुंदरकांडे एकाकारटीकायां
इंद्रजितअपमानहनुमद्द्दस्तेन पंचदशोध्यायाः ॥ १५ ॥
॥ ओव्यां १७० ॥ श्लोक २४ ॥ एवं संख्या १७४ ॥
