अध्याय 19
लंकादहन
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
दाढी – मिशा जळाल्यामुळे रावणाची उडालेली धांदल :
पुच्छाग्नि फुंकितां रावण । भडक्यानें उठला हुताशन ।
हनुमंत पित्यासी सांगे आपण । करीं अपमान रावणा ॥ १ ॥
एकोनि पुत्राचें वचन । वायु वन्हि प्रज्वळून ।
रावणाचें मुख पोळून । केलें दहन खांडमिशां ॥ २ ॥
अपमानला दशानन । ओष्ठ पोळले दारूण ।
शंख करूं न शके रावण । टिरी पिटोन आक्रंदें ॥ ३ ॥
उफराटें शंखस्फुरण । गुद त्राहाटोनि करी रावण ।
प्रथम पावला अपमान । पुच्छदहन भलें नव्हे ॥ ४ ॥
रावणा विचारी विवेकमार्गी । आम्हीं पुच्छासीं लाविली आगी ।
तें हित आम्हांलागीं । वानर सर्वांगीं निःशंक ॥ ५ ॥
छळोनि जाळितां कपीसी । छळण न चले रामभक्तांसीं ।
छळितां जाळिलें माझ्या मुखासी । दाढ्यामिशांसी दहानानें ॥ ६ ॥
दीप्तपुच्छ हनुमंत । शोभे जैसा बाळादित्य ।
पुच्छतेज तें किरणावर्त । निशाचरांत कपिपुच्छ ॥ ७ ॥
उगवल्या कपिदिनकर । अस्त पावती निशाचर ।
रावणा निर्दळी अंधार । घेवोनि समग्र गर्वरात्रीं ॥ ८ ॥
पाशातून मारूतीची सुटका :
उड्डाण देतां वानरास । छेदिले रज्जुपाश द्रुमपाश ।
निर्दळोनि ब्रह्मपाश । नामें भवपाश छेदिले ॥ ९ ॥
रामनामाच्या आवर्तीं । सप्तपाशांसी निवृत्ती ।
पावोनियां स्वयें मारूती । गर्जे त्रिजगतीं स्वानंदें ॥ १० ॥
काळपाश कर्मपाश । जन्मपाश ब्रह्मपाश ।
मायापाश मोहपाश । जन्मपाश सातवा ॥ ११ ॥
काळपाश तो आयुष्यघात । कर्मपाश तो अनैश्वर्यवंत ।
धर्मपाश तो आश्रमागत । वेदविहितार्थ ब्रह्मपाश ॥ १२ ॥
देहममता तो मोहपाश । मुख्य माया तो आशापाश ।
कनककांता हा जन्मपाश । सप्तपाशीं जीव बद्ध ॥ १३ ॥
सप्तपाशांची निवृत्ती । रामें करी मारूती ।
येरांच्या न चलती युक्ती । पडे गुंती देहपाशीं ॥ १४ ॥
आठवा पाश तो वितंड । त्याचे पोटीं पाश उदंड ।
त्याचें नाम पापंड । काळें तोंड कर्त्याचें ॥ १५ ॥
सकळ पाशांचे छेदन । करावयां रामनाम प्रवीण ।
नामें हनुमंत संपन्न । पाशछेदन केलें तेणे ॥ १६ ॥
पुच्छीं धडाडितां वन्ही । हनुमंत लोळे गडबडोनी ।
पाशधर गेले पळोनि । धकधकोनी अपधाकें ॥ १७ ॥
जंव जंव पुच्छ धडाडित । तंव तंव पळे हनुमंत ।
द्वंद्वनिरासीं साह्य रघुनाथ । नित्य निजभक्तसाहाकारी ॥ १८ ॥
द्वंद्वनिरासीं वाडेंकोडें । सूक्ष्मस्वरूप निजनिवाडें ।
श्रीरामभक्तां मागेंपुढें । चहूंकडे कोंदाटे ॥ १९ ॥
ऐसा साह्य श्रीरघुनाथ । द्वंद्वबाधा कैंची तेथ ।
द्वंद्व तें सुखरूप होत । द्वंद्वनिर्मुक्त हनुमंत ॥ २० ॥
पुच्छीं धडाडी हुताश । हनुमंतासी अति संतोष ।
पुच्छीं बांधिलां अमृतांश । ऐसा उल्लास वानरा ॥ २१ ॥
पुच्छीं पेटला वैश्वानर । खेंवा आला शरच्चंद्र ।
ऐसा उल्लासे कपींद्र । रामचंद्र निजसाह्य ॥ २२ ॥
रामनामाची नवलगोष्टी । द्वंद्वाचिये पाठी पोटीं ।
राम चिद्रूप दावी दृष्टी । निर्द्वंद्व सृष्टी रामनामें ॥ २३ ॥
रामनामापरतें । साधन नाहीं सरतें ।
अग्नि बांधू न शके मातें । कृपा रघुनाथें मज केली ॥ २४ ॥
मारूतीचा आवाका :
पुढील कथेचा कथितार्थ । जंव जव पुच्छ धडाडित ।
तंव तंव हनुमान तळमळित । राक्षस शांत करावया ॥ २५ ॥
नेत्रीं लाविली अर्धचंद्रीं । खरसी आणिली मुखांतरीं ।
पुच्छ पसरोनि धरेवरी । मरणानुकारी निचेष्ट ॥ २६ ॥
तो मेला असे समजून राक्षसांची प्रतिक्रिया :
राक्षस योवोनि समस्त । त्यातें हालवोनि पहात ।
तंव तो न हालवी पाय हात । वानरें दांत विचकिले ॥ २७ ॥
एक उलथे पालथें करिती । एक उफराटें धरिती ।
तंव पुच्छाग्नीनें पोळती । मग पळती माघारे ॥ २८ ॥
एक ढुंगीं घालिती काड्या । एक हाणिती फडफडां ।
वानरू निःशंक गाढा । दांत दाढा हालवीना ॥ २९ ॥
मास करोनि अति निगुतीं । हालों नेदी पातया पातीं ।
म्हणती निमाला मारूती । करोनि ख्याती रणमारें ॥ ३० ॥
वानरा वीर जगजेठी । मारिल्या राक्षसांच्या कोटी ।
इंद्रजित रावणा धुकधुक मोठी । अवघ्यांचे पोटीं अति धाक ॥ ३१ ॥
जरी हा मरण न पावता । करिता अवघ्यांचे घाता ।
गाढी बुद्धि लंकानाथा । छळे हनुमंता मारिलें ॥ ३२ ॥
आमुचे दळीं इंद्रजित बळी । त्याची केली रणरांगोळी ।
वीर मारिले आतुर्बळी । कोशण त्यासवें फळी घेवों शके ॥ ३३ ॥
रावणासीं नाहीं बळ । परी करूं जाणें सव्यें छळ ।
पेटवोनियां लांगूळ । गोळांगूळ मारिला ॥ ३४ ॥
सत्यवादी वानर पूर्ण । पाळोनि श्रीरामाची आण ।
सांगोनियां निजमरण । आपणा आपण मारविलें ॥ ३५ ॥
वैद्य पाहती विचक्षण । म्हणती ह्रदयीं आहे प्राण ।
तोही अतिशयेंसी क्षीण । क्षणार्धे पूर्ण निमेल ॥ ३६ ॥
हनुमंत निमाला ऐकोनि वाणी । धावो घातला निशाणीं ।
इंद्रजित हर्षला मनीं । रावणें शेरणी वांटिली ॥ ३७ ॥
राक्षसी सांगती सीतेपासीं । तुवां संवाद केला ज्या कपीसीं ।
आगी लावोनि त्याचे पुच्छासीं । रावणें त्यासी मारिलें ॥ ३८ ॥
सीतेचा अविश्वास, मारूती मरणे अशक्य :
मारिलें ऐकोनि कपीसी । सीता जाहली कासाविसी ।
जठराग्नि आणोनि ध्यानासीं । स्वयें त्यासी प्रार्थिंत ॥ ३९ ॥
जरी मज श्रीरामाची गुरूभक्ती । श्रीरामसेवा तप : संपत्ती ।
श्रीरामभक्ती जरी हनुमंती । तरी मारूती वांचवी ॥ ४० ॥
ऐकोनि सीतेचें वचन । अग्नि घाली लोटांगण ।
वाहतों श्रीरामाची आण । नाहीं मरण हनुमंता ॥ ४१ ॥
ऐकें हनुमंताची प्रौढी । लंका जाळील रोकडी ।
मारील राक्षसांच्या कोडी । जाळिली दाढी रावणाची ॥ ४२ ॥
रावणाचा अपमान । हनुमान करी पुरदहन ।
ऐसें ऐकोनियां वचन । सुखसंपन्न जानकी ॥ ४३ ॥
जळत्या शेपटीने उडवलेला अनर्थ व हाहाःकार :
हनुमंत निमाला निःशेख । पाहों आले अवघे लोक ।
त्याचें पहावया मुख । एक एक दाटले ॥ ४४ ॥
मिळवावया राक्षसमंदी । मीस घेतलें निजबुद्धीं ।
अवघियां वधावया त्रिशुद्धी । पेटले द्वंद्वीं तें ऐका ॥ ४५ ॥
दाटलिया राक्षसांच्या हारी । जळत पुच्छ घाली त्यांवरी ।
तंव ते पोळती उरीं शिरीं । आली महामारी राक्षसां ॥ ४६ ॥
पळों जातां पैं बाहेरी । जळत पुच्छ लावी द्वारीं ।
अवघ्यां केली कोंडमारी । निशाचरी आकांत ॥ ४७ ॥
घुसघुसऊ बाबरझोंटी । लोंबलिया राक्षसपृष्टीं ।
पुच्छ तयांमाजी दाटी । बोंब उठी देहदाहें ॥ ४८ ॥
एकाच्या वस्त्रा लाविली आगी । तेणेंचि जळती सर्वांगीं ।
पुच्छ घाली एकाचे ढुंगीं । नेसण्या आही लावी एका ॥ ४९ ॥
एकाचीं मुंडासीं जळत । फेडूं जातां पोळले हात ।
एकाचे झगे जळत । एकाचें जळत कटिबंध ॥ ५० ॥
आगी लागली धोत्रासी । द्विज पोळले लिंगप्रदेशी ।
नागवे नाचती रावणापासीं । दाविती त्यासी निजलिंग ॥ ५१ ॥
रावणा तेथें लावीं हात । कांहीं तरी व्यथा होईल शांत ।
वेदविभागी तू पुण्यवंत । पद्महस्त पैं तुझा ॥ ५२ ॥
कन्यासंक्रांती दुष्कर्म । करूं नये श्मश्रुकर्म ।
शष्पें वाढलीं पैं परम । कोपामुक्रम न करावा ॥ ५३ ॥
हनुमान मारिला राजद्वारीं । निशाणें त्राहाटिल्या भेरी ।
जळो जळो रावणा तुझी थोरी । जोहारमारी त्वां केली ॥ ५४ ॥
लंका नागविली वस्त्रासाठीं । तेलातुपा पाडिली तुटी ।
दीप लावणें खुंटली गोष्टी । शिखीं जीवा आटी मांडिली ॥ ५५ ॥
रावण म्हणे गा हनुमंता । लोकां जाळिसी कवण्या अर्था ।
सावध ऐकें लंकानाथा । तुज तत्वतां सांगेन ॥ ५६ ॥
पुच्छासीं मरण आलें निश्चित । मरणभयें झडा देत ।
भेणे लोकामाजि दडत । त्यासी म्यां येथ काय कीजे ॥ ५७ ॥
एकाचे चरण धरित । एकाचें पाठीं रिघत ।
एकाचे पालवा झोंबत । मरणभयांतें चुकवावया ॥ ५८ ॥
एकासी होतें शरणागत । एकासी गळां पडत ।
विनवोनियां लंकानाथ । मरणमुक्त करा म्हणे ॥ ५९ ॥
उरीं शिरीं जाळी सर्वांसी । या नांव तूं शरण म्हणसी ।
भली बुद्धि तुज हनुमंतासी । राक्षसांसी मारावया ॥ ६० ॥
पुच्छ खवळलिया येथ । रावणा चुकलासी निश्चित ।
तो ही सांगेन गुह्यार्थ । सावचित्त अवधारीं ॥ ६१ ॥
पुच्छ उघडें पडल्या तिळभरी । मरण नये पुच्छावरी ।
करील लंकेची बोहरी । महामारी राक्षसां ॥ ६२ ॥
पूर्वीं म्या सांगितलें होतें । तुवां उपेक्षोनियां त्यातें ।
न सांभाळितां पुच्छातें । अग्नि तेथे लाविला ॥ ६३ ॥
पुच्छ तीं ठायी उघडें होते । तेणें मरण न येचि त्यांतें ।
परतलें अग्निक्षोभार्थें । त्रिविधघातें घातावया ॥ ६४ ॥
राक्षस मारील महाबळी । करील लंकेची होळी ।
बुजोनि खंदकाची पाळी । पाडील पौळी दुर्गाची ॥ ६५ ॥
पुच्छ क्षोभलें अति क्षोभकता । माझेनि निवारेना आतां ।
सत्य जाण गा लंकानाथा । करील घाता लंकेशा ॥ ६६ ॥
जरी असेल आंगवण । तरी पुच्छासी करावें रण ।
माझेनि निवारेना जाण । क्षोभले पूर्ण कपिपुच्छ ॥ ६७ ॥
ऐसें बोलतां हनुमंता । जळत पुच्छ राक्षसमाथां ।
वाजलें पैं अति निघाता । वीरविघाता मांडिलें ॥ ६८ ॥
पुच्छाभिघात महाबळी । सवेंचि अग्नि सर्वांगें जाळी ।
राक्षसां मांडली महाहोळी । करील रांगोळी महावीरा ॥ ६९ ॥
रावणापासीं हनुमंत । निःशंक बैसला सावचित्त ।
पुच्छें मांडिला आकांत । अग्निसंताप राक्षसां ॥ ७० ॥
राक्षससैन्यमाझारीं । बोंब सुटली एकसरीं ।
अग्नि पोळीत उरीं शिरीं । पुच्छ महामारीं मारित ॥ ७१ ॥
मिळोनि महावीर समस्त । मारावया हनुमंत ।
धांविन्नले शतसहस्त्र । जेंवी कां मत्त मातंग ॥ ७२ ॥
वीर करूं येतां घात । हनुमंत स्वानंदे नाचत ।
उड्डाण करोनि अद्भुत । मग गर्जन भुभुःकारें ॥ ७३ ॥
जैंसे गिरिशिखराकार । तैंसे राजगृहाचें पूर्वद्वार ।
तेथे बैसला वानर । निशाचर लक्षोनी ॥ ७४ ॥
पूर्वद्वारीं अर्गळा होती । तीस घेवोनियां हातीं ।
रणीं मिसळला मारूती । राक्षसां शांती करीतचि ॥ ७५ ॥
पुच्छ महावीरांते जाळी । हनुमान मारी आतुर्बळी ।
राक्षसांची रणरांगोळी । केली तत्काळीं वानरें ॥ ७६ ॥
हनुमान निमाला म्हणोनी । निशाणघायीं वाटली शरणीं ।
तोचि उठिला राक्षसनिर्दळणीं । महापळणीं मांडली ॥ ७७ ॥
पळावया पैं पुरती । सवडी नाहीं यथारिती ।
लंका पेटली दहनावर्तीं । द्वंद्वा मारूती पेटला ॥ ७८ ॥
पुच्छ म्हणिजे अग्निकल्लोळ । लंकापौळी जाळी सकळ ।
राक्षस करिती तळमळ । न चले बळ पुच्छासीं ॥ ७९ ॥
रावण अन्यायी परोपरी । वस्त्रे गविलीं नगरीं ।
तेलातुपा करोनि बोहरी । पुच्छ वानरी पेटविलें ॥ ८० ॥
पुच्छ पेटविलें मारायासी । तेंचि हत्यार जाहलें त्यासी ।
जाळों लागलें लंकेसी । राक्षसांसी देहदाहो ॥ ८१ ॥
हनुमान विचारी निजमानसीं । अग्नि लागला माझें कांसेसीं ।
परमातिथ्य करूं यासीं । देऊं भक्षावयासी गृहें उत्तम ॥ ८२ ॥
विचारितां मूळानुवादु । वेदानुवादें सखें बंधु ।
दोहींचा वायु पिता प्रसिद्धु । परम सुह्रदु आप्तत्वें ॥ ८३ ॥
सखा बंधु साचोकारें । तृप्ती देऊं परमादरें ।
रत्नखचित माडिया गोपुरें । हेममंदिरें मणियुक्त ॥ ८४ ॥
ज्येष्ठ बंधु अति वरिष्ठ । भोजनीं लंकाभुवन ताट ।
राजमंदिरें परम श्रेष्ठ । भक्ष्य चोखट तें एका ॥ ८५ ॥
श्वेत पीत क्षौमांबरें । प्रथम भोजनीं क्षीरसाकरें ।
मणिमुक्तहारसंभारें । घृताभिघारें शोभती ॥ ८६ ॥
चंदनमंदिरें तें ओदन । उपस्कर तें वरान्न ।
पताका खडखडिती जाण । कथिका पूर्ण फुरफुरित ॥ ८७ ॥
तिळतंडुळकणांचे राशी । घृतशर्करा प्राणाहुतींसीं ।
नगरगृहें ग्रासोग्रासीं । पूर्ण तृप्तीसीं भक्षावया ॥ ८८ ॥
जे जे आवडेल गोडी । ते ते पुरवीन रोकडी ।
घरोघरींच्या उतरंडी । स्वेच्छा परवडी सेवावी ॥ ८९ ॥
जे जे गृहीं गृहसामुग्रीं । ते ते लोणची कोशिंबिरी ।
तिखट शस्त्रें रायतीं खरीं । कवाडें करी पापड ॥ ९० ॥
विचित्र पडदे आणि वितानें । नानाकुसरींची वरासनें ।
तींचि परवडी पक्वान्नें । चांदवें ते चाकुळिया ॥ ९१ ॥
बांधलें बोचकें लाडूभक्षण । स्त्रियांची पोतीं तिळवे जाण ।
पर्यंक आणि परिस्तरण । फेणिया पूर्ण सपदरा ॥ ९२ ॥
गादिया पसारे पोतडीं । सांड्या काचर्या कुरवडी ।
तेयेंचि पैं मुगवडी । तबक परवडी आंबवडे ॥ ९३ ॥
ध्वजस्तंभ वरी लवण । मंडपदाह दधिओदन ।
तृणघराचें जें दहन । उत्तरापोशन समाप्ती ॥ ९४ ॥
सखा बंधु हुताशन । आदरें द्यावया भोजन ।
हनुमंतासी उल्लास पूर्ण । पुरदहन अवधारा ॥ ९५ ॥
अनिळानळ हनुमंत । दीर्घ क्षोभले अत्यद्भुत ।
लंका करावया हुत । तिघे समवेत चालिले ॥ ९६ ॥
पुच्छाग्नि अति प्रदीप्त । हनुमान विचरे लंकेआंत ।
अग्नि लावी जेथींचा तेथ । अति आकांत लंकेसी ॥ ९७ ॥
कपि बैसोनि लंकाशिखरीं । आगी लावी घरोघरीं ।
कळकळती नरनारी । आपांपरी राक्षसां ॥ ९८ ॥
जळती घरें धवलारें । हाट हटवटिया चौंबारें ।
माड्या उपरिया गृहें गोपुरें । अग्नि वानरें लाविला ॥ ९९ ॥
घरें तळघरें वोवरें । पीतांबर सांठवण पेटारे ।
मठ मंडप चत्वरें । आगीं वानरें लाविली ॥ १०० ॥
पाकशाळा पाठशाळा । आगी लावी विचित्रशाळा ।
यंत्र तंत्र मृदंगशाळा । निघती ज्वाळा धडधडित ॥ १०१ ॥
अश्वशाळा गजशाळा । कनककोठारें संग्रहशाळा ।
रंगशाळा भोगशाळा । गंधर्वशाळा जाळित ॥ १०२ ॥
लंकादुर्गी सभोंवतें । गडपाळ सैन्य पैं जाळित ।
तेंही छळें बळें समस्त । हनुमंते जालिलें ॥ १०३ ॥
लंकादुर्ग दारवंटे । जाळिल्या अर्गळा कपाटें ।
मोकळे सातही दारवंटे । आगड मर्कटें बुजविलें ॥ १०४ ॥
आगी लावोन प्रबळबळीं । खचले हुडे दुर्गांच्या पौळी ।
आगड बुजिले तत्काळीं । मांडिली होळी दुर्गाची ॥ १०५ ॥
आगी लावोनि भडभडां । दुर्गाचे हुडे चहूंकडां ।
खचोनि पडती धडधडां । होत रगडा राक्षसां ॥ १०६ ॥
हुडे खचती धडधडां । तळीं राक्षसांचा होय चुराडा ।
तेणेंचि बुजित आगडा । पुढें झगडा जिंतावया ॥ १०७ ॥
पाडित दुर्गांचिया पौळी । आगड बुजीत समूळीं ।
श्रीराम यावया सहदळीं । वाट मोकळी करितसे ॥ १०८ ॥
हनुमान बैसला निवांत । पुच्छ धांवे जेथीचें तेथ ।
आगी लावोन समस्त । ज्वाळाकुळित केली लंका ॥ १०९ ॥
कपि म्हणे पित्या पवनासी । भोजन देतां सख्या बंधूसी ।
ज्येष्ठ बंधू पूज्य आम्हांसी । साह्य त्यासी त्वां व्हावें ॥ ११० ॥
ऐसें विनवितां मारूती । वायु सुखावला चित्तीं ।
दोघें बंधू पढियंती । साह्य सर्वार्थी तो जाहला ॥ १११ ॥
अग्नि वायूचा ज्येष्ठसुत । भेटला कनिष्ठ हनुमंत ।
सुतें आलिंगिला सुत । उल्लासत स्वयें वायु ॥ ११२ ॥
वायु साह्य जाहला अग्नीसी । लंका कवळोनि चौपासीं ।
ज्वाळा उठिल्या बहुवर्णेसीं । सावकासीं अवधारा ॥ ११३ ॥
कोठें काचवर्णज्वाळा । कोठें केवळ पिंवळा ।
कोठें कर्कोटकाळा । भासती ज्वाळा अग्नीच्या ॥ ११४ ॥
कोठें हिरण्यवर्ण निर्मळा । भासती अतिशुभ्र ज्वाळा ।
कोठें अशोककुसुमकळा । आरक्त ज्वाळा भासती ॥ ११५ ॥
किंशुक फुलले वसंती । तैसी सिंदूरवर्ण दीप्ती ।
कोठें ज्वाळा धुमाकुळिती । कोठें लखलखिती सोज्ज्वळा ॥ ११६ ॥
आरक्त श्याम एकत्र प्रभा । इंद्रधनुष्यासम शोभा ।
नीलोत्पलसन्निभा । पद्मगर्भा भासती ॥ ११७ ॥
ज्येष्ठ पुष्करीं कमळानेका । तैसी ज्वाळाकुळित लंका ।
विमानीं आभासत लोकां । आणि सकळिकां भूतळीं ॥ ११८ ॥
ज्वाळा भरतांचि गगनीं । जावोनि झोंबलिया विमानीं ।
ज्वाळमाळाकिंकिणी । पडती धरणीं विमानें ॥ ११९ ॥
वेंचल्या निजपुण्यसंपत्ती । जेंवी स्वर्गस्थां होय च्युती ।
तेंवी विमानें ज्वाळाकुळिती । सवेग पडती भूतळीं ॥ १२० ॥
जैसा प्रळयकाळीचा अग्नी । जाय सत्यलोका ठाकोंनी ।
तेंवी लंकादहनवन्ही । झोंबे धांवोनि निराळीं ॥ १२१ ॥
श्वापदें पळालीं जीव घेऊनी । पक्षी किलकिलतीं गगनीं ।
देव पळती विमानीं । पाताळीं पळती पन्नग ॥ १२२ ॥
मारूत मारूती आणि वन्ही । लंका जाळिती तिघीं जणीं ।
तापें तापली धरणी । सर्व फणी पोळले ॥ १२३ ॥
सर्व पोळोनियां फणी । दडाले अर्णवजीवनीं ।
शेष पोळेना फणिमणी । शेषशयनीं श्रीराम ॥ १२४ ॥
लंका जाळितां मारूती । तापें तापली त्रिजगतीं ।
लंकाजन अति आवर्ती । आली शांती राक्षसां ॥ १२५ ॥
राक्षस सांगती रावणातें । तुवां पुच्छ पेटवोनियां येथें ।
कां खवळिलें वानरातें । मारिलीं समस्तें कपिपुच्छें ॥ १२६ ॥
पहिलें कपिपुच्छ दुर्धर । त्यासीं अग्नि जाहला साहाकार ।
लंका जाळिली गिरिकंदर । दुर्ग समग्र जाळिले ॥ १२७ ॥
अग्निबळाच्या समेळीं । दुर्गाची रे करोनि होळी ।
पाडोनि दुर्गांचियां पौळी । खंदक समूळीं बूजिला ॥ १२८ ॥
बळें दुर्धर माकड । आवलीळा हाणोनि झड ।
दुर्ग पाडोनि आगड । सभोंता बूजिला ॥ १२९ ॥
दुर्गासभोंवतीं चौफेरें । भरली होतीं अग्नियंत्रे ।
आगी लाविता वानरें । तीं एकसरें सुटली ॥ १३० ॥
एक वेळे समकाळ । सुटलें यंत्रांचे यंत्रगोळ ।
नगरीं उठला हलकल्लोळ । वीर सबळ निमाले ॥ १३१ ॥
पडोनि दुर्गाची पैं भटी । नगर जाळिलें उठाउठीं ।
वृद्धें आतुरें अति संकटीं । स्त्रियां बाळांपाठीं लावी अग्नि ॥ १३२ ॥
जरी वीरांचे बळ गाढें । काय करिती अग्निपुढें ।
रावणा तुवां केलें कुडें । मरण रोकडें तुज आलें ॥ १३३ ॥
अग्नि लावला चौफेरीं । बोंब उठली एकसरीं ।
अति आकांत घरोघरीं । आपांपरी स्त्रियां बाळां ॥ १३४ ॥
अगे तूं जळसी रोकडी । दुजी पाउलें आसुंडी ।
तंव ते नागवी उघडी । पडे उपडी लोकामाजे ॥ १३५ ॥
पुच्छ येतां देखोनि बिदीं । जन पळती सांदोसांदीं ।
जेथें देखें बहुत मांदी । पुच्छ त्रिशुद्धी घाली तेथें ॥ १३६ ॥
आगी लाविली वस्त्रातें । मरणभयें तें फेडित ।
मागें पुढें देवोनि हात । स्त्रियां धांवत नगरीं पैं ॥ १३७ ॥
अग्नीनें पोळलीं बहुत । एक कण्हती कुंथत ।
एक अतिशयें थकित । तळमळती एक पैं ॥ १३८ ॥
अग्नि देखोनि चौफेर । बाळ वृद्ध दीन आतुर ।
स्त्रिया घेवोनि कुमार । अति सत्वर धांवती ॥ १३९ ॥
एकएकाचें धरोनि हात । हाकाहाक बोंब करित ।
पिता पुत्रातें पाचारित । पुत्र हाकीत पित्यातें ॥ १४० ॥
दाहो देखोनि स्वधामा । आपांपरी सकळ ग्रामा ।
राम्या पेम्या धांव रे धर्म्या । पाव रे परम्या आकांतीं ॥ १४१ ॥
धाव वेंकटेशा पाव वितंकमुखा । धांव रे सुपुत्रा दुर्मुखा ।
ऐशा आक्रंदें देती हाका । वानरें लंका जाळिली ॥ १४२ ॥
निघावया ग्रामाबाहेरी । मिळोनियां जनांच्या हारी ।
वेगीं येतां नगरद्वारीं । तंव चौफेरी कपिपुच्छ ॥ १४३ ॥
जे जे द्वारीं रिघों जात । पुच्छ धगधगगीत दिसे तेथ ।
निर्गम न पुरे निश्चित । जन भ्रमत अति भ्रांतीं ॥ १४४ ॥
जळत्या घरामाझारीं । माता सांडोनि म्हातारी ।
खांदीं घेवोनि निजनारी । पळे बाहेरी स्त्रीलोभें ॥ १४५ ॥
पति सांडोनि जळत्या घरीं । हाती कुमरू कडिये क्वारी ।
स्त्री निघे घराबाहेरी । तुम्ही बरव्या परी घर राखा ॥ १४६ ॥
जळत चण्याचें पहिले टेंक । फुटाणे खावे लागल्या भूक ।
माथणी भरली शीतोदक । घर सम्यक राखावें ॥ १४७ ॥
घरधणी राखण घरीं । बाळें पडोत अग्निबाहेरी ।
लेंकरें घेवोनि कडियेवरी । पळती नारी सवेग ॥ १४८ ॥
एकी एकासी म्हणे आतां । तुझी मी होईन कांता ।
स्वपति न भेटे आकांता । म्यां तो सर्वथा सांडिला ॥ १४९ ॥
एक भुलली सुंदर । भेटे त्यासी म्हणे भर्तार ।
मी तंव तुझी स्वदार । अंगीकार करीं माझा ॥ १५० ॥
ऐसीं भ्रमलीं नेणों किती । नगरामाजी परिभ्रमती ।
धुमाकूळ तें नेत्र स्वती । आक्रंदती अति दुःखे ॥ १५१ ॥
हिरे वैदूर्य प्रवाळे । रत्न माणिकें मुक्तांफळें ।
रत्नखचित राउळे । जाळिलीं सकळें वन्हिजाळीं ॥ १५२ ॥
जंव जंव जाळी लंकाभवन । तृप्ति न पवेचि हुताशन ।
लंका न जाळावी आपण । मन न मानी मारूतीचें ॥ १५३ ॥
अग्नि आणि हनुमंत । पिता वायु साह्य तेथ ।
लंका जाळोनि समस्त । केले वाताहत राक्षस ॥ १५४ ॥
ऐसी जाळोनियां नगरी । आला रावणाचे गृहावरी ।
अग्नि लाविला राजमंदिरीं । आपांपरी राणिवसा ॥ १५५ ॥
रावणाचीं समस्त घरें । सातखणी नवखणीं मंदिरें ।
माड्या उपर्या गोपुरें । घरें तळघरें जाळिली ॥ १५६ ॥
रावणाचे सेजागार । निद्रा करितें मंदिर ।
राणिवसाचें घरोनघर । वानरें समग्र जाळिलें ॥ १५७ ॥
लंकेच्या कड्याकपाटांत । मंदोदरीसमवेत ।
राणिया लपाल्या समस्त । अग्नि तेथ पावेना ॥ १५८ ॥
रावण बैसला होता जेथ । कपिपुच्छ पावलें तेथ ।
राक्षस मिळोनि समस्त । अति आकांत मांदिला ॥ १५९ ॥
रावणा काढावा बाहेरी । नाहीं तरी पुच्छ पाडील जोहरीं ।
दुर्ग पाडून निशाचरीं । केला माग बहुकष्टें ॥ १६० ॥
बाप कपिपुच्छाची थोरी । जळत पुच्छ ठाकिलें द्वारीं ।
निर्गम पुरेना बाहेरी । हाहाकारीं गर्जती ॥ १६१ ॥
विघ्न आलें रावणावरी । बोंब उठली निशाचरी ।
इंद्रजित धाके निजजिव्हारीं । होईल बोहरी रायाची ॥ १६२ ॥
तये काळीं निशाचर । निवडोनियां निधडे वीर ।
सन्नद्धबद्धशस्त्रास्त्र । वानरावरी लोटले ॥ १६३ ॥
राक्षसांचे मारूतीवर आवेशाने आक्रमण :
सतेज शूळ असमसाहस । वोडण खड्ग पाश फरश ।
आदित्यवर्ण बाण बहुवस । हाणिती राक्षस हनुमंता ॥ १६४ ॥
हाणिती नानापरींची शस्त्रें । सोडिती नानापरींची यंत्रें ।
फोडिती भिंडिमाळा पांगोरे । राक्षस समग्र क्षोभले ॥ १६५ ॥
रावणाचे दृष्टीपुढें । युद्ध मांडलें रोकडें ।
वीर वाटिवे अति निधडे । रणीं वेगांडें उठावले ॥ १६६ ॥
निशाणें त्राहाटिल्या भेरी । चिणकाहळा रणमोहरी ।
सिंहनाद करोनि वीरीं । वानरावरी लोटले ॥ १६७ ॥
इकडे वाजतां वाजंत्रीं विविध । वीर करिती सिंहनाद ।
तिकडे हाका बोंबा प्रसिद्ध । महाशब्द जनांचे ॥ १६८ ॥
मध्यें हनुमंत अग्रगणीं । आलिया देखोनि वीरश्रेणीं ।
पुच्छ नाचवीत रणांगणीं । घेई धणी युद्धाची ॥ १६९ ॥
कपि म्हणे निजपुच्छासी । लंका जाळिली चौपासीं ।
तूं अतिशये भागलासी । विसांव्यासी घे आतां ॥ १७० ॥
आलिया राक्षसवीरश्रेणी । त्यांतें मारीन अर्धक्षणीं ।
पुच्छ धांवोनि लागे चरणीं । ऐसें स्वामींनीं न करावें ॥ १७१ ॥
अर्धसंग्राम सुग्रासितां । मुखींचा ग्रास हनुमंता ।
काढों नये गा सर्वथा । राजधर्मता विचारीं ॥ १७२ ॥
स्वामी मी सेवक तुझा । माझा संग्राम पाहे कपिराजा ।
आलिया राक्षसांच्या फौजा । रणसमाजा मर्दीन ॥ १७३ ॥
राक्षसें बापुडीं काइसीं । तूं कशासाठी उठसी ।
तूं असतां माझ्या पाठीसीं । या मशकांसी कोन पाड ॥ १७४ ॥
ऐसें निजपुच्छें सांगतां । हासूं आले हनुमंता ।
आलिंगूनिया प्रेमता । होय चुंबितां निजपुच्छ ॥ १७५ ॥
कपिपुच्छ होय साह्यता । माजें मज स्फुरण नावरतां ।
आम्ही तुम्ही समसाम्यता । वीरां समस्तां निर्दाळूं ॥ १७६ ॥
पुच्छ म्हणे ऐसेंच भलें । स्वामीचें वचन पाहिजे केलें ।
ऐसे कपिपुच्छ समजलें । सरसावले संग्रामीं ॥ १७७ ॥
कपि पुच्छासरी करी एकांत । मारूं नको लंकानाथ ।
त्याचा श्रीराम करील घात । इंद्रजिताचा लक्ष्मण ॥ १७८ ॥
उरले राक्षस समस्त । त्यांचा आम्ही करूं घात ।
ऐसा करोनि इत्यर्थ । मग युद्धार्थ चालिला ॥ १७९ ॥
तूं आकळीं मी निर्दळीं । ऐसी राक्षसमंडळी ।
करूं आजी रणरांगोळी । पिटिली टाळी कपिपुच्छें ॥ १८० ॥
करितां वाद्यांचा गजर । राक्षसभार अति दुर्धर ।
येवोन हनुमंत समोर । शस्त्रसंभार सोडिती ॥ १८१ ॥
रावणाचे दृष्टीपुढां । होईल निर्वाण झगडा ।
हनुमंत करील रणरगडा । करील नितोडा राक्षसां ॥ १८२ ॥
राक्षसवीर अत्यंत क्रूर । करीत आले हाहाकार ।
हनुमंत स्वस्थानीं स्थिर । अणुमात्र ढळेना ॥ १८३ ॥
अंगीं राक्षसांचे घाये । लागती तंव उगाचि राहे ।
मग उठोनियां लवलाहें । केलें काय तें ऐका ॥ १८४ ॥
राक्षसांचे शस्त्रनिर्घाता । भय नाहीं हनुमंता ।
करावया राक्षसांचे घाता । केले तत्वतां तें ऐका ॥ १८५ ॥
रत्नखचित हेमालंकार । सभामंडपीं खांब थोर ।
वानरें उपटिला सत्वर । निशाचर मारावया ॥ १८६ ॥
शस्त्रें हाणितां दुर्धर । आला राक्षसांचा भार ।
खांब उपटोनि अष्टधार । रणीं वानर मिसळला ॥ १८७ ॥
मी रामाचा रामदूत । आलों राक्षसां करावया घात ।
बाण सारोनियां तेथ । खांब भोंवंडीत शतावर्तीं ॥ १८८ ॥
वीर हाणिती शस्त्रास्त्रीं । पुच्छे निवारी वरचेवरी ।
खांब हाणितां वीरां शिरीं । करील चुरी शतसहस्त्रीं ॥ १८९ ॥
पुच्छ स्वेच्छा वीरांतें जाळी । उरी शिरीं सर्वांग पोळी ।
खांब हाणोनि हनुमान बळी । करी रांगोळी वीरांची ॥ १९० ॥
कपीस मारावया रोकडे । कवची खड्गी वीर वेंगाढे ।
थरकोनि सरकोनि चहूंकडे । घाय देवडे हाणिती ॥ १९१ ॥
चुकवोनि पुच्छाचा आघात । संमुख चुकवोनियां घात ।
वीर तळपोनि हाय घाणित । रणीं हनुमंत मारावया ॥ १९२ ॥
हनुमान विचारी पोटांत । वीर खवळले समस्त ।
यांचा पाहूं पुरूषार्थ । अंगीं आघात साहोनि ॥ १९३ ॥
मारूतीचे राक्षसांच्या शस्त्रागारात लपून राहणे व प्रकट होणे :
यांच्या शस्त्रांचे समेळीं । माझी न तुटे रोमावळी ।
शस्त्रें हाणिती महाबळी । रणकल्लोळीं भिडोनी ॥ १९४ ॥
दडाला त्यांचे शस्त्रांतळीं । वीरीं दिधली आरोळी ।
अवघे म्हणती बळी रे बळी । कपि भूतळीं पाडिला ॥ १९५ ॥
संमुख हाणिती तोमर । मागोन हाणिती महावज्र ।
वाम सव्य विंधिती तीर । वर्षती शस्त्रें गगनींहूनी ॥ १९६ ॥
राहिलें उड्डाण किराण । निःशेष गेला त्याचा प्राण ।
आमची गाढी आंगवण । भेरी निशाणें त्राहाटिलीं ॥ १९७ ॥
एक म्हणे म्या शस्त्रघातें । संमुख पाडिला हनुमंते ।
एक म्हणे उराआंत । शूळघात म्यां खोचिला ॥ १९८ ॥
एक म्हणे म्यां खड्गधारीं । पुरा केला मस्तकावरी ।
एक म्हणे बाणशरधारीं । सर्वांग शिरीं खिळिलें ॥ १९९ ॥
ऐशा वाटिवा गर्जती वीर । हर्षे वाटिती साखर ।
आतां विझंवा लंकापुर । रणीं वानर मारिला ॥ २०० ॥
वानरें थोर केली ख्याती । तरी आम्ही भद्रजातीं ।
हारीं आणिला मारूती । शस्त्रप्रयुक्तीं रणमारे ॥ २०१ ॥
रणशोधा रे सत्वर । कोणे ठायीं मेला कपिकुंजर ।
तंव तेथें देवोनि भुभुःकार । वेगीं वानर उसळला ॥ २०२ ॥
ऐकोनि कपीचें गर्जन । कांपन्निला दशानन ।
राक्षसांचा पळाला प्राण । रोकडें मरण देखोनि ॥ २०३ ॥
पुच्छ कवळोनि समसगट । अवघे केले एकवट ।
खांब हाणोनि घनदाट । केलें पीठे अवघ्यांचे ॥ २०४ ॥
हात पाय ना मनगट । ना त्या अस्थि शिर ना कंठ ।
पाठीचें पोटींचें करोनि पीठ । केली एकवट अवघ्यांसी ॥ २०५ ॥
ना ते भूतळीं ना ते पाताळीं । शेखीं नेलेच रसातळीं ।
हनुमंत ते महाबळीं । नेले तत्काळीं निर्गुणत्वा ॥ २०६ ॥
इंद्रियें अव्यक्त देहाभिव्यक्ती । नांव रूप त्रिगुणजाती ।
निर्दळोनियां मारूतीं । गुणातींती ते नेले ॥ २०७ ॥
श्रीरामभक्ताच्या निजहस्तीं । जे जे निमती मारकयुक्तीं ।
ते ते पावती गुणातीती । भक्तीची ख्याती पैं ऐसी ॥ २०८ ॥
श्रीराम भक्ताच्या दृष्टीपुढे । मरे त्याचें भाग्य चोखडें ।
जिणोनि त्रिगुणाचें सांकडें । पावें रोकडें परब्रह्म ॥ २०९ ॥
श्रीरामाचें अखंड स्मरणीं । अथवा सार तें ऐकिल्या कानीं ।
कर्माकर्मा होय धुणी । निजनिर्गुणीं तो पावे ॥ २१० ॥
श्रीराम ज्याच्या वदनी । श्रीरामनाम ज्याच्या ध्यानीं ।
नित्य सावधान श्रीरामभजनीं । धन्य त्रिभुवनीं तो एक ॥ २११ ॥
ऐसी श्रीरामाची भक्ती । नित्य नांदे हनुमंतीं ।
रणीं राक्षस लावोनि ख्याती । दिधली मुक्ती कपिराजे ॥ २१२ ॥
रावणासी म्हणे हनुमंत । तुझा सर्वथा न करी घात ।
आजि सोडिला जीवें जीत । तुज रघुनाथ वधील ॥ २१३ ॥
एकाजनार्दना शरण । जाहलें लंकापुरदहन ।
हनुमंताचे पुनरागमन । सावधान अवधारा ॥ २१४ ॥
कैसी घेईल श्रीरामभेटी । कैशा सांगेल सीतेच्या गोष्टी ।
कथा अति गोड गोमटी । कृपादृष्टीं अवधारा ॥ २१५ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे सुंदरकांडे एकाकारटीकायां
हनुमंतलंकादहनं नाम एकोनविंशोऽध्यायः ॥ १९ ॥
॥ ओव्यां २१५ ॥ श्लोक २५ ॥ एवं संख्या २४० ॥
