अध्याय 36
रावणाकडून बिभीषणाचा अपमान
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
बिभीषणकृत हनुमंतप्रतापवर्णनाने सर्व सभा लज्जायमान :
कपिपुरूषार्थ अति प्रचंड । राक्षसांचें बळबंड ।
प्रताप ऐकतां काळें तोंड । लज्जा वितंड लंकेशा ॥ १ ॥
हनुमंताचें अति प्रबळ । बिभीषणें वानिलें बळ ।
तेणें राक्षसें सकळ । तळमळ पैं करिती ॥ २ ॥
राक्षस सेनानी प्रधान । अवघे जाले हीन दीन ।
सभा समस्त लज्जायमान । म्लानवदन दशमुख ॥ ३ ॥
हें देखोनि इंद्रजित । कोपें जालासें कृतांत ।
बिभीषणासीं बोलत । निजपुरूषार्थ वर्णोनी ॥ ४ ॥
इंद्रजिताचा संताप, स्वपराक्रम प्रौढी व बिभीषणाची निंदा :
इंद्रजित बोले कोपायमान । काकाजी तूं तंव धर्मसंपन्न ।
बुद्धियुक्तिप्रज्ञानपन्न । कनिष्ठ वचन कां वदसी ॥ ५ ॥
निंदोनि सेनानी रक्षोगण । निर्भर्त्सोनियां प्रधान ।
रामलक्ष्मणांची आंगवण । परम दारूण वानिसी ॥ ६ ॥
उद्देशून एक एक । तुवां निंदिलें आमुचें कटक ।
श्रीरामाची आगळिक । आत्यंतिक वानिसवी ॥ ७ ॥
तूं तंव प्रबुद्ध प्रज्ञाप्राज्ञ । युवराजाचें महिमान ।
रायाचें खोंचलें अंतःकरण । ऐसें कठिण कां वदसी ॥ ८ ॥
पाठी थापटिलिया येडका । अधिक हाणी चारी थडका ।
तैसें सेनानी सैनिका । सन्मान देखा तुवां द्यावा ॥ ९ ॥
सन्मान देतां निजसैन्यासी । अति उल्लास संग्रामासीं ।
शेखीं त्यातें निर्भर्त्सिसी । श्रीरामासी वानोनी ॥ १० ॥
राजा तुझा ज्येष्ठ बंधु । तूं अति कनिष्ठ वदसी वादु ।
तेणें युवराजसंबंधु । अति विरूद्ध वाढला ॥ ११ ॥
जैसा पिता तैसा चुलता । यौवराज्या असे तुझे माथां ।
ज्येष्ठा निंदोनि लंकानाथा । श्रीरघुनाथा वानिसी ॥ १२ ॥
आमुचा एकैक रक्षोगण । करील दोघांचे भक्षण ।
यासीं काइसें रणांगुण । रामलक्ष्मण तें किती ॥ १३ ॥
बापुडे रामलक्ष्मण । आमुचे दृष्टीस ते तृण ।
परीस माझी आंगवण । चरणां शरण नृप येती ॥ १४ ॥
वलयांकित राजोक्ति । यज्ञ भोगिता अमरपती ।
तो म्यां आणिलासें क्षिती । लंकेप्रती कामारा ॥ १५ ॥
आंसडोनियां ऐरावती । आरडत पाडिलासे क्षिती ।
दांत उपडोनि घेतला हातीं । त्रिजगतीं चळीं कांपे ॥ १६ ॥
माझी ऐकतांचि हाक । शूरगण एकाएक ।
अवघे पळती अधोमुख । जेंवी कां रंक अति दीन ॥ १७ ॥
इंद्रासहित अमरकोडी । ते म्या घातले बांधवडीं ।
तेथें काइसी रामाची प्रौढी । साह्य माकडीं वानिसी ॥ १८ ॥
अंगद सुग्रीव हनुमंत । नळ नीळ जांबुवंत ।
राक्षसां भक्ष्य हे समस्त । दांता दांत न लागतां ॥ १९ ॥
मनुष्य आमचें आहारीं । वानरें तंव कोशिंबिरीं ।
त्यांसी कायसीं झुंजारीं । क्षणामाझारी मारीन ॥ २० ॥
रणीं भिडोनि साटोपता । करीन श्रीरामाच्या घाता ।
रावण सांडोनि सकळ चिंता । सुखें सीता भोगावी ॥ २१ ॥
राम आणि लक्ष्मण । रणीं पाडीन विंधोनि बाण ।
निर्दळीन वानरगण । आंगवण पाहें माझी ॥ २२ ॥
ऐक इंद्रजिता साचार । तूं तंव अपक्व बालत्व ।
अहंकार माथ्याचा वाळला नाहीं जार । स्वहितविचार तुज नाहीं ॥ २३ ॥
अवधारीं विचारें विचारकोटी । विवेक धरोनियां पोटीं ।
समूळ ऐकें माझी गोष्टी । स्वहितदृष्टी तुज नाहीं ॥ २४ ॥
स्वहितदृष्टीं तुज नाहीं । जें बोलसी तें मिथ्या पाहीं ।
त्याही बोलाची नवलाई । मूळान्वयीं अवधारीं ॥ २५ ॥
श्रीरामांच्या पराक्रमाचे वर्णन :
म्हणसी आमचा एक रक्षोगण । भक्षील रामलक्ष्मण ।
ऐकोनि श्रीरामाआंगवण । मिथ्या भाषण कां वदसी ॥ २७ ॥
बाळपणीं विंधोनि बाण । ताटकेचा घेतला प्राण ।
सुबाहु मारिलां करितां रण । सैन्यगणसमवेत ॥ २८ ॥
बाणपिसारें सुटला वारा । तेणें मारीच उडविला अंबरा ।
श्रीराम अंतक निशाचरां । तूं निदसुरा उन्मादें ॥ २९ ॥
स्वयंवरी वाहता कोदंड । रावणाचें जाले काळें तोंड ।
तें श्रीरामें केले दुखंड । बळे प्रचंड श्रीराम ॥ ३० ॥
येचि सीतेची अभिलाखा । विराध मारिलासे देखा ।
तेचि गति दशमुखा । तुम्हाम मूर्खांचेनि बोलें ॥ ३१ ॥
शूर्पणखेनें करितां छळणा । स्वयें मुकली नाककानां ।
गार्‍हाणें देतसे खरदूषणां । तेही जाणा मारिले ॥ ३२ ॥
त्रिशिरा आणि खरदूषण । चौदा सहस्त्र रक्षोगण ।
रामें मारिले करोनि रण । दुर्धर बाण वर्षोनी ॥ ३३ ॥
नाहीं सैन्य रथसंपत्ती । एकला श्रीराम पदाती ।
त्यासी ऐसी ऐकोनि ख्याती । तूं कां दुर्मति वदलासी ॥ ३४ ॥
नकट्या शूर्पणखेच्या बोलीं । रावणें पापबुद्धि केली ।
सीता चोरितां भीक लागली । तैसी आली अवदसा ॥ ३५ ॥
चोरावया परनारी । राजा आणि होय भिकारी ।
जळो ते वाटिवेचि थोरी । निर्लज्ज भारी तूं एक ॥ ३६ ॥
दुजी वाटिव लंकानाथा । मरण देवोनि मारीचमाथां ।
छळोनि सुमित्रेच्या सुता । चोरोनि सीता पळाला ॥ ३७ ॥
लक्ष्मणाची मर्यादारेखा । नुल्लंघवेचि दशमुखा ।
मिथ्या बोलां बळाआवांका । काळमुखा पुरूषार्थ ॥ ३८ ॥
जटायूसीं करितां रण । रावणें दांतीं धरिलें तृण ।
त्यासी मारिलें करोनि छळण । पापी पूर्ण तुम्ही एक ॥ ३९ ॥
चोरी मारी पापी परव्दारी । इतुकें रावणाचे शिरीं ।
तेथें तुझें ज्येष्ठत्व भारी । बाजीगिरी जैसी विद्द्या ॥ ४० ॥
म्हणसी जिंतिला ऐरावती । आणि जिंतिला अमरपती ।
सुरवरांसी लाविली ख्याती । श्रीरामाप्रती तें न चालें ॥ ४१ ॥
वरूणशक्रब्रह्मादि ईश । हे श्रीरामाचे अंशानुअंश ।
हें तूं नेणसीं बाळभाष्य । जगीं जगदीश श्रीराम ॥ ४२ ॥
म्हणसी दमिला ऐरावती । चरणीं शिळा उद्धरती ।
श्रीरामाची परम शक्ती । बाळमती तूं नेणसी ॥ ४३ ॥
पापकर्मास सहाय्य केल्याबद्दल त्याला दोषः
बोलसीं स्वयें निजपुरूषार्था । मी मारीन श्रीरघुनाथा ।
रावणें सुखें भोगावी सीता । परदारता तूं महापापी ॥ ४४ ॥
रायासी सांगतां पापबुद्धी । तो वधावा सभेमधीं ।
राजपुत्र तूं दुर्बुद्धी । महामूढधी कुलघाती ॥ ४५ ॥
तूं एक मारिल्या जाण । सकळ कुळासी कल्याण ।
हे बुद्धि नायकतां रावण । कुळनिर्दळण पावेल ॥ ४६ ॥
इंद्रजिताची वल्गना :
इंद्रजित बोलतो निजबळ । तें तें मिथ्या पैं समूळ ।
सभा सर्वज्ञ ऐका सकळ । रायें प्रांजळ परिसावें ॥ ४७ ॥
प्रलोभावया लंकानाथा । मारीन म्हणसीं तूं रघुनाथा ।
हनुमंतेंसीं युद्ध करितां । तुझें पुरूषार्था देखिलें ॥ ४८ ॥
हनुमंतासीं रणीं भिडतां । शस्त्रें अस्त्रें गेली वृथा ।
कपिपुच्छ वाजतां माथां । धीर सर्वथा न धरवे ॥ ४९ ॥
दुर्धर शस्त्रांचे संपात । वानरें झेलोनि समस्त ।
तुझ्या सैन्या केला घात । रणीं हुंबत पाडिलें ॥ ५० ॥
हनुमंतापुढे इंद्रजिताची असहाय्यता :
सांगावया लंकेआंत । कोणीही नुरेचि जीवंत ।
कपीनें अवघियांचा केला घात । तुजदेखत इंद्रजिता ॥ ५१ ॥
त्यांची करावया सोडवण । तुझी न चलेचि आंगवण ।
कपीनें गांजिलें संपूर्ण । घायें प्राण जावों पाहे ॥ ५२ ॥
लघुलाघवी हनुमंत । मारिला सारथी भंगिला रथ ।
रणीं इंद्रजित केला विरथ । छत्रपात कपिपुच्छें ॥ ५३ ॥
मल्लविद्द्येची कुसरी । चपेट हाणितां उरी शिरीं ।
अशुद्ध वमितां जालासी चांचरी । पळावया दुरी ठाव नाहीं ॥ ५४ ॥
तुझ्या युद्धाची गति ऐसी । फावल्या मारावया शत्रूंसी ।
नातरी पळावें मेघांपासीं । कपिपुच्छासीं तें न चले ॥ ५५ ॥
पडिलें पुच्छाचें बिरडें । सरों नयें मागेंपुढें ।
इंद्राजित खळखळां रडे । वानरें गाढें गांजिलें ॥ ५६ ॥
रडत रडत अशुद्ध वमित । कपिपुच्छाभेणें धांवत ।
पळोनि गेलासी विवरांत । मुख्य पुरूषार्थ हा तुजा ॥ ५७ ॥
रायासंमुंख निजनिर्धारी । म्हणसी एकला मी श्रीराम मारीं ।
मिथ्या जल्पसीं सभेमाझारीं । निर्लज्ज भारीं तूं एक ॥ ५८ ॥
वानरा रणीं देवोनि पाठी । पळालासीं उठाउठीं ।
ऐसी तुझी वाटीव मोठी । समूळ खोटी बुद्धि तुझीं ॥ ५९ ॥
त्याच्या खोट्या प्रौढीचे परिणाम :
तुझी ऐकतांचि बुद्धि । रावण मरेल आधीं ।
मरेल राक्षसांची मांदी । कुळ त्रिशुद्धीं बुडेल ॥ ६० ॥
रायासंमुख आपण । सभेसीं वदें मिथ्या वचन ।
त्याचें काळें करोनि वदन । जिव्हा कर्ण छेदावे ॥ ६१ ॥
राजनीति ऐसी येथ । कुळघातकीं मारावा सुत ।
जेणें आणिला सभेआंत । तोही निश्चित मारावा ॥ ६२ ॥
जेणें प्रवेशिला व्दारीं । तोही मारावा निर्धारीं ।
कायसी इंद्रजिताची थोरी । निशाचरीं कुळपाश ॥ ६३ ॥
रावणाचा ज्येष्ठ सुत । यालागीं राखिला म्यां हात ।
तुझा अवश्य करावा घात । कुळक्षयार्थ चुकवावया ॥ ६४ ॥
बिभीषणाच्या भाषणाने सभा स्तब्ध होते :
ऐकोनि बिभीषणाची मात । प्रधानसैनिकवीरांआंत ।
वाढला क्रोधाचा आवर्त । जाला कृतांत लंकेश ॥ ६५ ॥
ऐकोनि बिभीषणाचें वचन । प्रधान जाले कोपायमान ।
सेनानीं वटारिलें नयन । खाती दशन सेनाधर ॥ ६६ ॥
एक अधरोष्ट चावती । एक करकरां दांत खाती ।
एक ते हात कुस्करिती । एक वळिती वज्रमुष्टि ॥ ६७ ॥
बिभीषणाचे उत्तरीं । एक निश्चित धुंधुःकारी ।
एक हांसती क्रोधाकारीं । क्षोभोनि सारे डुल्लत ॥ ६८ ॥
एक परस्परें बोलत । बिभीषण जाला उन्मत्त ।
इंद्रजितातें मारीन म्हणत । संमुख वदत लंकेशा ॥ ६९ ॥
चोरी मारी पापी परव्दारी । ऐसें बिभीषणाचें उत्तरीं ।
रावण खोंचला जिव्हारीं । क्रोधे करी तळमळ ॥ ७० ॥
सन्मुख न राहवे वानरीं । पळोनि गेलासि तूं विवरीं ।
इंद्रजित लाजिला ये उत्तरीं । मौन धरोनि राहिला ॥ ७१ ॥
बिभीषणासीं संमुख । बोलों न शकेचि दशमुख ।
मग इतर कोण बोले रंक । टकमक अवघ्यांसी ॥ ७२ ॥
एक बोलती सर्वज्ञ । बिभीषणाचें धर्मवचन ।
न मानितांचि दशानन । कुळनिर्दळण सपुत्र ॥ ७३ ॥
ते दृश्य पाहून महापार्श्वाची गर्वोक्ती :
सभा देखोनि तटस्थ । महापार्श्व उठिला गर्जत ।
बिभीषण जालासें उन्मत्त । राजा राजसुत निंदिला ॥ ७४ ॥
संमुख निंदिला राजा रावण । वानितो श्रीरामाचे गुण ।
याची येथें भीड कोण । अवघे जण काय पाहती ॥ ७५ ॥
युवराज प्रतापसिंधु । रावणाचा कनिष्ठ बंधु ।
येणें सांडिला सुह्रदसंबंधु । याचा वधु करावा ॥ ७६ ॥
मारा न म्हणेचि लंकानाथ । तरी आम्हीं करूं याचा घात ।
गलका उठिला सभेआंत । अति उन्मत्त हा जाला ॥ ७७ ॥
बिभीषणाने शांत राहून महापार्श्वाची उपेक्षा केली :
बिभीषणाची शांती भारी । क्रोध न येचि तिळभरी ।
मारावा म्हणतां निशाचरीं । भय भीतरीं बाधेना ॥ ७८ ॥
जैसा सागर अगाध । तैसा बिभीषणाचा बोध ।
निंदोनि बोलिला महापार्श्वद । स्वयें विषाद न मानीच ॥ ७९ ॥
जेंवी सिंहापासीं घुंगुरडें । तेंवी महापार्श्व बिभीषणापुढें ।
विरूद्ध बोलतां कैवाडें । कोपा न चढे बिभीषण ॥ ८० ॥
महापार्श्वेंसीं बिभीषण । स्वमुखें न बोलेचि आपण ।
तृणप्राय उपेक्षून । धरिलें मौन निजशांती ॥ ८१ ॥
बिभीषणाच्या सेवकांचे भाषण :
बिभीषणाचा अनुचर । परम आप्त प्रधान हेर ।
महापार्श्वेसीं उत्तर । गिरा गंभीर बोलिला ॥ ८२ ॥
बंधुबंधूंचिया निजहिता । राजा युवराज बोलता ।
तूं कां मध्यें कुंथसी वृथा । महामूर्खता तव आंगीं ॥ ८३ ॥
राजपुरूषांच्या संभाषणात सेवकाची लुडबुड कशासाठी :
दोनी धुरा अति आप्तता । स्वहिताचा विचार न करितां ।
मध्यें बोलों नये सर्वथा । बोले तो तत्वतां महामूर्ख ॥ ८४ ॥
जैसा राजा रावण । तैसाच युवराज बिभीषण ।
त्यांसी बोलतां कठिण । तुझा प्राण वांचेना ॥ ८५ ॥
रावणाच्या कनिष्ठ बंधूंसी । संवाद करितां धुरेसीं ।
तूं कां वृथा निंदा करिसी । निजप्राणासी मुकावया ॥ ८६ ॥
राजनीती ही अशी आहे :
ऐसी आहे राजनीती । दोनी धुरा संवाद करिती ।
त्यांमाजी मध्यें निंदा करिती । त्यांतें मारिती नृपनाथ ॥ ८७ ॥
राजा युवराज निजहितीं । वाद करिती राजनीतीं ।
येरयेरांते निखंदिती । तेथें तूं किती रे मशका ॥ ८८ ॥
बंधुबंधूंच्या हितानुवादीं । युक्ति निग्रह येती क्रोधीं ।
तेथें महापार्श्वा तूं दुर्बुद्धीं । निंदानुवादीं जल्पसी ॥ ८९ ॥
आला देखोनि हनुमंत । रायादेखतां तुम्ही पळत ।
आतां वाटिवे गर्जत । अति समर्थ निर्लज्जत्वें ॥ ९० ॥
तुम्ही राक्षसें रणीं दीन । नपुंसकाहूनि हीन ।
वाटिवे चाळवा दशानन । अति बोलोन पुरूषार्थ ॥ ९१ ॥
श्रीरामाचें एक वानर । मारिला अखया सैन्य समग्र ।
दमिला इंद्रजित ज्येष्ठ कुमर । लंकापुरा जाळोनी ॥ ९२ ॥
वानर वनचर पालेखाइर । त्यापुढें पळाले समग्र ।
येथें आलिया श्रीरामचंद्र । दुर्धर शर कोण साहे ॥ ९३ ॥
सुटल्या श्रीरामाचा बाण । राक्षसकुळासी निर्दळण ।
तदर्थीं हितवादी बिभीषण । ते रावण नायके ॥ ९४ ॥
सीता अर्पोनि श्रीरघुपती । स्वस्थ राहावें समस्तीं ।
ऐसी बिभीषणाची युक्ती । तूं कां कुत्सितोक्तीं निंदिसी ॥ ९५ ॥
महापार्श्व लज्जित होतो :
एकोनि हेराचे वचन । महापार्श्व लज्जामान ।
खालतीं घालोनियां मान । दीनवदन राहिला ॥ ९६ ॥
बिभीषणाचे पुनः भाषण व भावी घोर परिणामांचे चित्रीकरण :
सत्त्ववंत धैर्यवंत । वीर्य माधुर्य बुद्धिवंत ।
ऐसा बिभीषणा क्षमायुक्त । रावणहितार्थ बुद्धि सांगे ॥ ९७ ॥
बुद्धि सांगतां पुढतपुढती । न माने रावणाचे चित्तीं ।
तरी सांगे पुनरावृत्ती । सीता रघुपती अर्पावया ॥ ९८ ॥
प्रहस्त महापार्श्व महोदर । इंद्रजित मुख्य कुमर ।
शुकसारणादि थोर थोर । ऐका समग्र बुद्धि माझी ॥ ९९ ॥
करोनि रावणा केशाकर्षण । सुबुद्धि सांगेन आपण ।
सीता करावी रामार्पण । कुळनिर्दळण चुकवावया ॥ १०० ॥
भूत लागलें हो ज्यासी । मंत्रवादी त्राहटी धरोनि केशीं ।
तेंवी सुबुद्धि सांगें रावणासी । सीता श्रीरामापासीं अर्पावया ॥ १०१ ॥
सीतासन्निपात रावणासी । तेणें कुळक्षयो राक्षसांसी ।
यालागीं धरोनिया केशीं । सुबुद्धि त्यासी शिकवीन ॥ १०२ ॥
याचि नांवें परम आप्त । याचि नावें सुह्रद समस्त ।
अपायीं पडतां लंकानाथ । त्यासी निश्चित वांचवावें ॥ १०३ ॥
कुटुंब निजवोनि गृहाप्रती । जो गृहादाहा करी प्राप्ती ।
त्यासी सज्ञान निवारिती । तैसी गती रावणा ॥ १०४ ॥
करितां श्रीरामासीं वैर । समस्त मरती निशाचर ।
सपुत्र मरेल दशशिर । प्रतिज्ञोत्तर हें माझें ॥ १०५ ॥
श्रीरामाचें एक वानर । त्यापुढे पळालेति समग्र ।
सुटल्या श्रीरामाचा शर । कोण दुर्धर साहेल ॥ १०६ ॥
तेलसाहाणे खरसाहाणे फुडा । लावी श्रीरामाचा बाण कुर्‍हाडा ।
कंकपत्राचा झडाडा । कोण त्यापुढां साहों शकें ॥ १०७ ॥
सुटला श्रीरामाचा बाण । धाकें मरेल रावण ।
अतिकाय इंद्रजित कुंभकर्ण । सेनानी प्रधान निमतील ॥ १०८ ॥
प्रहस्त महोदरा सोडिती प्राण । धाकें मरेल शुकसारण ।
सैन्य मरेल संपूर्ण । श्रीरामबाण येतांचि ॥ १०९ ॥
दुर्धर श्रीरामाचे बाण । समुद्र शोषोनियां पूर्ण ।
लंका निर्दळती रावण । सत्य वचन हें माझें ॥ ११० ॥
इंद्रादिकांचिया कोडी । न साहे श्रीरामबाणवोढी ।
धाकेंच पडती मुरकुंडी । राक्षसें बापुडीं तीं किती ॥ १११ ॥
यालागीं गा लंकानाथा । शीघ्र श्रीरामीं अर्पीं सीता ।
तुझें चरणीं ठेवितों माथा । विकल्प आतां धरूं नको ॥ ११२ ॥
जरी विकल्प धरिसी चित्ता । तरी न जिंकवे श्रीरघुनाथा ।
श्रीरामाची प्रतापकथा । ऐक आतां सांगेन ॥ ११३ ॥
वेगें आलिया रघुनाथ । तुज साहावया नाहीं पुरूषार्थ ।
गर्वें प्राण वेंचिसी व्यर्थ । सत्य वचनार्थ हा माझा ॥ ११४ ॥
निवारे श्रीरामबाणजाळ । तैसें तुज नाहीं शस्त्रबळ ।
करितां श्रीरामासीं सळ । रणीं विकळ पडशील ॥ ११५ ॥
रणीं जिंकावया रघुनाथा । तुझ्या आंगीं नाहीं सबळता ।
पडलासी धनुष्य वाहतां । सभेदेखतां स्वयंवरीं ॥ ११६ ॥
तुजदेखतां पुरदहनी । हनुमंतातें देखोनी ।
पळती प्रधान वीरश्रेणीं । केंवी राम रणीं जिंकवेल ॥ ११७ ॥
तुझें करोनि काळें तोंड । रामें धनुष्य केलें दुखंड ।
वृथा वाहसी बळवंड । तूं तंव लंड निर्लज्ज ॥ ११८ ॥
श्रीराम पाहावया संमुख दृष्टी । धैर्य नाहीं तुझे पोटीं ।
श्रीरामा लावोनि मृगापाठीं । सीता गोरटी चोरली ॥ ११९ ॥
व्हावया श्रीरामासंमुख । तुझेंन सरेचि काळें मुख ।
वृथा बोलसी दशमुख । लाज निःशेख तुज नाहीं ॥ १२० ॥
हरावया सीता सुंदरी । सामर्थ्य नाहीं तुझे शरीरीं ।
मग तूं जालासी भिकारी । तरी गुंफेमाझारी रिघवेना ॥ १२१ ॥
लक्ष्मणाची मर्यादारेखा । तुज नुल्लंघवे दशमुखा ।
रणीं पहावया रघुकुळटिळका । व्यर्थ आवांका जल्पसी ॥ १२२ ॥
तुझ्या आंगीं नाहीं बळ । म्हणसी युद्ध करील दळ ।
तें तंव पुरदाहें केवळ । केलें विकळ हनुमंतें ॥ १२३ ॥
इंद्रजिताचें बळ अद्‍भुत । कपीनें केलें हताहत ।
येथें आलिया श्रीरघुनाथ । कोणा सामर्थ्य साहावयासी ॥ १२४ ॥
यालागीं गा लंकानाथा । तुज सर्वथा न जिरे सीता ।
शरण रिघावें श्रीरघुनाथा । जनकदुहिता अर्पावी ॥ १२५ ॥
पुढील कार्याची सूचना :
श्रीरामा अर्पिल्या सीता । सकळ कल्याण समस्ता ।
हे सुबुद्धि ऐकें लंकानाथा । कुळाभिघाता चुकवावया ॥ १२६ ॥
नानापरींच्या विवेकयुक्तीं । म्यां सांगितल्या हितोक्ती ।
नाइकातां लंकापतीं । रणाभिवर्तीं मराल ॥ १२७ ॥
श्रीराम अवतारावतारी । पूर्ण ब्रह्म चराचरीं ।
त्याची कांता सीता सुंदरीं । तुज तिळभरी जिरेना ॥ १२८ ॥
म्हणसी श्रीराम बापुडें । तरी कां लपसी मागिलीकडे ।
चोरी करोनि पळसी पुढें । कर्म कुडे लंकेशा ॥ १२९ ॥
मारिले त्रिशिरा खर दूषण । श्रीरामासीं करावया रण ।
संमुख न वचे तुझें सैन्य । आंगीं आंगवण असेना ॥ १३० ॥
श्रीराम शक्त अथवा अशक्त । तुझा करूं शके घात ।
सीता अर्पोनि निश्चित । श्रीरघुनाथ सुखी करीं ॥ १३१ ॥
हे माझी बुद्धि नाइकतां । वैर केलिया श्रीरघुनाथा ।
तो तुझ्या करील घाता । सैन्यसमवेता सपुत्रा ॥ १३२ ॥
साह्य झालियाही कळिकाळ । अनिवार श्रीरामबाणजाळ ।
काळा गांजोनि तत्काळ । तुझें कंठनाळ छेदील ॥ १३३ ॥
माझा नाइकतां वचनार्थ । पाडोनि कळिकाळाचें दांत ।
श्रीराम तुझा करील घात । जाण निश्चित लंकेशा ॥ १३४ ॥
साह्य केलिया ब्रह्मशक्र । निवारें श्रीरामशर ।
शिव रामाचा किंकर । त्यासमोर तो नये ॥ १३५ ॥
श्रीराम शिवाची ध्येयमूर्ती । त्याची चोरली सीता सती ।
तेणें क्षोभला उमापती । वांचती गति नाहीं ॥ १३६ ॥
चोरी मारी आणि परव्दारीं । कपटवेषी संन्यासधारी ।
ब्रह्मा क्षोभला तुजवरी । वांचती परी तुज नाहीं ॥ १३७ ॥
राजा आणि अधर्मशीळ । त्यासी निर्दाळी कळिकाळ ।
काळें ग्रासिलें तुझें बळ । रणीं तत्काळ निमसील ॥ १३८ ॥
शक्तींमाजी आदिशक्ती । तुवां चोरिली सीता सती ।
क्षोभल्या शस्त्रदेवता समस्ती । तुझ्या घातीं उद्द्यत ॥ १३९ ॥
विचारितां विवेकविधी । तुज क्षयो आला त्रिशुद्धी ।
माझी नाइकतां बुद्धी । रणभिमर्दीं निमसील ॥ १४० ॥
रावणा ऐकें स्वहितवचन । श्रीरामासीं रिघोन शरण ।
सीता अर्पिल्या आपण । सकळ कल्याणा पावसी ॥ १४१ ॥
श्रीरामासीं रिघाल्या शरण । तुज बाधेन जन्ममरण ।
बाधूं न शकें व्दंव्दभान । कृतकल्याण पावसी ॥ १४२ ॥
गर्व न करीं लंकानाथा । श्रीरामचरणीं ठेवोनि माथा ।
सद्भावें अर्पिलिया सीता । स्वार्था परमार्था पावसी ॥ १४३ ॥
बिभीषणाची सूचना ऐकून रावणाचा क्रोध व त्याचा अधिक्षेप :
ऐकोनि बिभीषणाचें वचन । क्रोधे संतप्त रावण ।
त्याचे क्रोधाचें दारूणपण । श्लोकलक्षण अवधारा ॥ १४४ ॥
ऐकोनि बिभीषणाचें वचन । रावण जाला क्रोधसंपन्न ।
आरक्त वटारिले नयन । जैसें जास्वंद नव फुललें ॥ १४५ ॥
क्रोधें म्हणे रे बिभीषणा । नष्टा चांडाळा दुर्जना ।
मज हीनत्व स्थापोनि जाणा । रघुनंदन वानिसी ॥ १४६ ॥
सपुत्र प्रधान अवघें जणीं । आम्हांसी म्हणसी मराल रणीं ।
रामा स्थापिसी विजयस्थानीं । धन्य वाणी हे तुझी ॥ १४७ ॥
राम मनुष्य बापुडें । तें काय वानिसी मजपुढें ।
एके घायी चूर करीन हाडें । रडत त्याकडे तूं जाय ॥ १४८ ॥
जेंवी मार्जार बोका पाहे । आपलीं पिल्लीं आपण खाये ।
तैसाचि तूं राक्षसान्वयें । कुलक्षया एक हेतु ॥ १४९ ॥
आम्हांसि भेडसाविसी कैवाडें । म्हणसी तुम्हांसि मारितील माकडें ।
हीन दीन तूं बापुडें । श्रीरामाकडे सुखें जाये ॥ १५० ॥
ऐक माझें सत्य भाषण । आजिच निमाला बिभीषण ।
घटस्फोट सांडा त्यालागून । कुळदूषण कुळपाश ॥ १५१ ॥
बिभीषणाचे प्रत्युत्तर :
एकोनि रावणाचें वचन । विभीषण हास्यवदन ।
मुख्य धुरेंसींच मूर्खपण । तेथें शिकवण चालेना ॥ १५२ ॥
कनकबीज खाय आवेशें । तो बडबडी व्याघ्र ससे मासे ।
रावणा तुज जालें तैसें । सीताभिलाषें संनिपात ॥ १५३ ॥
रावणा सीतासंनिपात । प्रधान गर्वे मदोन्मत्त ।
विचार विवेक स्वहितार्थ । कोणें येथ मानावें ॥ १५४ ॥
कपट काम कामासक्ती । परदारा अधर्मरती ।
रावणा तुज मरणप्राप्ती । ससैन्यसंपत्ती सपुत्र ॥ १५५ ॥
करितां दुर्गाअभिलाषण । शुंभ निशुंभ निमाले ससैन्य ।
चंडमुंड रक्तबीज जाण । घेतला प्राण जगदंबें ॥ १५६ ॥
तैसी श्रीरामाची सीता सती । अभिलाषिता लंकापती ।
व्यर्थ मरसी मरणावर्तीं । सपुत्रसंपत्ती ससैन्य ॥ १५७ ॥
विष भक्षी त्याचे पंगतीं । जो बैसे त्या मरणप्राप्ती ।
त्यागोनि जाया तो सुमती । हे परम युक्ति लंकेशा ॥ १५८ ॥
शरण रिघोनि श्रीरघुपती । प्रेमें अर्पिल्या सीता सती ।
अर्थ स्वार्थ परमार्थप्राप्ती । हे परम युक्तीं ऐकें पां ॥ १५९ ॥
माझे सांगणे तुला पटत नाही म्हणून मी श्रीरामाकडे जातो :
माझी नायकतां युक्ती । तुज जिरेना सीता सती ।
गर्वे मरसी लंकापती । प्रतिज्ञा निश्चितीं हें माझी ॥ १६० ॥
तुम्हीं सांडिलें मी मेलों म्हणोन । आतां सुह्रदत्वें उरलें कोण ।
खुंटली स्वहिताची शिकवण । श्रीरामा शरण मी जातों ॥ १६१ ॥
श्रीरामा गेलिया शरण । मी पावेन कृतकल्याण ।
तुम्हांसी अवश्य आलें मरण । श्रीरामबाणप्रतापें ॥ १६२ ॥
शरण गेलिया श्रीरघुपतीं । चारी मुक्ती दासी होतीं ।
आनंदें ओसंडेल त्रिजगती । एवढी प्राप्ती श्रीरामें ॥ १६३ ॥
श्रीराम मारील एकीं एक । क्रिया कर्ता नुरेल देख ।
मीच देईन तिलोदक । आवश्यक तुम्हांसीं ॥ १६४ ॥
ऐकोनि बिभीषणाची गोष्टी । रावणा राग न माय पोटीं ।
खड्‍ग वसवोनि मुष्टिं । दांत होटीं चाविलें ॥ १६५ ॥
ते ऐकून रावणाचा संताप :
ऐकोनि बिभीषणाची मात । ह्रदयीं पोकळा लंकानाथ ।
रागें तयाकडे पाहत । जेंवी कां कृतांत काळाग्नि ॥ १६६ ॥
स्वभावें आरक्त नयन । त्यावरी होतां क्रोधसंपन्न ।
झाले लाखरंगासमान । विंशति नयन वटारिले ॥ १६७ ॥
हातात खड्‍ग घेऊन बिभीषणावर वार करणार
तोच त्याचा हात लचकला व रावण खाली कोसळला :
नयन आरक्त कल्लोळ । धाकें कांपती लोक सकळ ।
क्रोधें नेत्रीं निघती ज्वाळ । जाली खळबळ सभेंसी ॥ १६८ ॥
बिभीषणावरी घालावया उडी । कोशाबाहेरी खड्‍ग काढी ।
विजूतेजसम परवडी । पडली झांपडी सभेसीं ॥ १६९ ॥
प्रळयमेघ गर्जे कडाडीं । तेंवी रावण रागें गडाडी ।
घावो हाणावया निर्वडी । शस्त्र झाडी साटोपें ॥ १७० ॥
ऐकता रावणाची हाक । धाकें कांपती सकळ लोक ।
बिभीषण चित्ती निःशंक । न मानी धाक रामनामें ॥ १७१ ॥
माझा स्वामी श्रीशंकर । त्यासी म्हणसी रामकिंकर ।
तरी छेदीन तुझे वक्त्र । शस्त्र सत्वर उचलिलें ॥ १७२ ॥
उडोनियां आकाशाआंत । घावो हाणितां लंकानाथ ।
रावणाचा लचकला हात । श्रीराम रक्षित निजभक्ता ॥ १७३ ॥
चमत्कारें सुटली मुष्टी । शस्त्र गळोनि पडलें भूपृष्ठीं ।
रावणें धाक घेतला पोटीं । गोष्टीं उफराटी येथें झाली ॥ १७४ ॥
रावण चांचरे घावो हाणितां । पडला सिंहासनाखालता ।
राजपुरूषार्थ करोनि वृथा । राम रक्षिता भक्तासी ॥ १७५ ॥
बिभीषणावर लाथेचा प्रहार :
पुढती रावणें खड्‍ग घेतां । प्रहस्तें धांवोनि धरिलें हाता ।
कोप न सांवरे लंकानाथा । हाणिल्या लाथा बिभीषणा ॥ १७६ ॥
रावणें हाणितांचि लाथा । बिभीषणें चरण वंदिले माथां ।
शरण जावया श्रीरघुनाथा । सुमुहूर्तता हे माझी ॥ १७७ ॥
कोपा चढला लंकानाथ । त्यासी प्रहस्तें करोनि शांत ।
खड्‍ग घालोन दळाआंत । बैसविला स्वस्थ सिंहासनीं ॥ १७८ ॥
बिभीषण बेशुद्ध पडतो, त्याचे रामांकडे गमन :
रावणाची लागली लात । जेंवी पर्वतीं वज्रपात ।
बिभीषण पडतांचि मूर्च्छित । व्दंव्दनिर्मुक्त श्रीरामनामें ॥ १७९ ॥
अगाध बिभीषणाची शांती । अणुमात्र क्रोध न ये चित्तीं ।
कांहीं न बोलेचि दुरूक्ती । स्वस्थ चित्तीं बैसला ॥ १८० ॥
सुबुद्धि सांगावी सुह्रदता । ते गोष्टी खुंटली आतां ।
स्वस्थ असावें लंकानाथा । शरण रघुनाथा मी जातों ॥ १८१ ॥
स्वयें हाणोनियां लात । मज तुष्टला लंकानाथ ।
स्वामी भेटेल श्रीरघुनाथ । हें भाग्या प्राप्त तुझेनि ॥ १८२ ॥
एकाजनार्दना शरण । राम आश्वासीला बिभीषण ।
तें अति गोड निरूपण । श्रोतीं अवधान मज द्यावें ॥ १८३ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे सुंदरकांडें एकाकारटीकायां
बिभीषणापमानो नाम षट्‌त्रिंशत्तमोऽध्यायः ॥ ३६ ॥
॥ ओव्यां १८३ ॥ श्लोक ३२ ॥ एवं संख्या २१५ ॥
