अध्याय 4
राक्षस – वानरांचे युद्ध
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
लगबगीने रावण सभेत येतो; त्याची बिकट अवस्था :
प्रबळ बळें रघुनंदन । आला ऐकोनि रावण ।
अतिशयें चितानिमग्न । म्लानवदन सभेसी ॥ १ ॥
तेन शंखविमिश्रेण भेरीशब्देन रावणः ।
मुहूर्तं ध्यानमास्थाय सचिवानभ्युदैक्षत ॥१॥
ततस्तु सुमहाप्राज्ञो माल्यवान्नाम राक्षसः ।
उवाच रावणं मंत्री कृतबुद्धिर्बहुश्रुतः ॥२॥
तन्मह्यं रोचते संधिः सह रामेण रावण ।
यदर्थमभियुक्तोसि सीता तस्मै प्रदीयताम् ॥३॥
तस्य देवर्षयः सर्वे गंधर्वाश्च जयैषिणः ।
विरोधं मा गमस्तेन रामेणाभिततेजसा ॥४॥
सभे संचित दशानन । तंव शंख भेरी ढोल निशाण ।
श्रीरामकटकीं त्राहाटिले पूर्ण । तेणें रावण गजबजिला ॥ २ ॥
ऐकोनि वाजंत्रांचा गजर । त्यामाजी वानरांचा भुभुःकार ।
तेणें दचकला दशशिर । मुहूर्तमात्र तटस्थ ॥ ३ ॥
कार्यकारणकर्तव्यता । काहीं नाठवे लंकानाथा ।
तेव्हा माल्यवंत जाला बोलता । निजहितार्था शिकवाया ॥ ४ ॥
माल्यवानाचे दुश्चिन्हकथन :
रावणाचा परम आप्त । वृद्ध राक्षस माल्यवंत ।
बहुश्रुतत्वें बुद्धिवंत । धर्मी धर्मवंत सुनीति ॥ ५ ॥
म्हणे ऐक लंकानाथ । दिवी भुवि अंतरिक्षांत ।
त्रिविध उत्पातीं लंकाव्याप्त । आला कुळघात राक्षसां ॥ ६ ॥
माध्यान्हीं उल्कापात । राजद्वारी भूस्फोट होत ।
दिवाभीते घराआंत । बळेंचि रिघत झडपोनी ॥ ७ ॥
रुधिरवृष्टी होत नागरीं । गोमायु गर्जती चौबारीं ।
भाणी झडपोनि नेती घारी । आली महामारी राक्षसां ॥ ८ ॥
त्याची गंभीर सूचना :
यालागीं ऐक लंकानाथा । सीता अर्पूनि रघुनाथा ।
रामरावणां अतिसख्यता । करीं सर्वथा क्षणार्धे ॥ ९ ॥
येथें कलहाचें कारण । मुख्यत्वे सीताचि जाण ।
ते केलिया रामार्पण । कृतकल्याण सर्वांसी ॥ १० ॥
श्रीरामाची निजकांता । रामार्पण करितां सीता ।
रावणा तुज कां व्यर्थ व्यथा । हेचिं कुळघाता निजमूळ ॥ ११ ॥
श्रीरामाचा प्रताप पूर्ण । समुद्रीं तारिले पाषाण ।
लंके आणिलें वानरसैन्य । त्यासमुख कोण राहूं शके ॥ १२ ॥
गजापुढें मशक जाण । सिंहापुढें भुंके श्वान ।
तेंवीं श्रीरामीं रावण । करितां रण निमेल ॥ १३ ॥
सूर्यासीं करावया रण । उठावले घृतकण ।
तैसा श्रीरामीं रावण । मरेल पूर्ण रणरंगीं ॥ १४ ॥
पतंग अग्नीसीं झगडा । करुं पाहे पंखझडाडा ।
तेंवीं रावण रामापुढां । मरेल रोकडा बाणें एकें ॥ १५ ॥
धरोनिया शहाणपणा । सुगुद्धि ऐकावी रावणा ।
सीता अर्पूनि रघुनंदना । कुशकल्याणा साधावें ॥ १६ ॥
तत्तु माल्यवतो वाक्यं हितमुक्तं दशाननः ।
न मर्षयति दुष्टात्मा कालस्य वशमागतः॥५॥
अमर्षात्परिवृत्ताक्षो माल्यवंतमथाब्रवीत् ।
मानुषं कृपणं राममेकं शाखामृगाश्रयम्॥६॥
समर्थं मन्यसे केन त्यक्तं पित्रा वनाश्रयम् ।
वीरद्वेषेण वा शंके पक्षपातेन वा रिपोः॥७॥
एवं बुवाणं संरब्धं क्रुद्धं विज्ञान रावणम् ।
व्रीडितो माल्यवांस्तूर्णं रस्माद्देशादपाक्रमत्॥८॥
रावणाने माल्यवानाचा केलेला धिक्कारः
क्षीर ज्वरिता कडू विख । तेंवी हितवाक्य दशमुख ।
माल्यवंताचें न मानूनी सुख । परम दुःख पावला ॥ १७ ॥
परम क्रोधें दशकंठ । वटारुनि नेत्रवाट ।
स्वमिनिंदक तूं अति दुष्ट । शठ नष्ट माल्यवंता ॥ १८ ॥
राम बापुडें मनुष्यमात्र । घेवोनि आलें वानरभार ।
त्यासीं वानिसी थोर थोर । मी राज्यधर मज निंदिसी ॥ १९ ॥
शत्रुपक्षाचा अभिमान् । वानिसी श्रीराममहिमान ।
निखंदिसी दशानन । कुळनिर्दळण श्रीरामें ॥ २० ॥
श्रीरामासीं करितां रण । रणीं राक्षसां निर्दळण ।
मुख्य मरेल रावण । ऐसें कठिण वदतोसी ॥ २१ ॥
तुवां भेडसाविल्या जाण । मज रामाचें भय कोण ।
रणीं मारीन राम-लक्ष्मण । वानरगणसमवेत ॥ २२ ॥
विरुधद अनुवादतां येथ । तुझा कराव् म्यां घात ।
अति वृद्ध परम आप्त । म्हणोनि हात राखिला ॥ २३ ॥
त्यामुळे माल्यवान निघून जातो :
कोपला दशवदन । माल्यवंत स्वयें सरकोन ।
सत्वर गेला पैं निघोन । मुख परतोन पाहेना ॥ २४ ॥
सीता अर्पावी रघुनाथा । ऐसें माल्यवंत सांगतां ।
रावण करुं पाहे घाता । तो अदृश्यता फडकला ॥ २५ ॥
माल्यवंत गेलिया जाण । प्रधाना सांगे रावण ।
दुर्ग सज्जून दारुण । वीरीं सावधान राहावें ॥ २६ ॥
लंकायास्तु तदा गुप्तिं कारयामास राक्षसः ।
प्रहस्तं व्यादिदेशाथ पूर्वद्वारे निषूदनम् ॥९॥
दक्षिणे तु महावीर्यौ महापार्श्वमहोदरौ ।
पश्चिमे तु तथा द्वारे पुत्रमिंद्रजितं तदा ॥१०॥
उत्तरे चापि स द्वारे व्यादिश्य शुकसारणौ ।
स्वयमत्र भविष्येहमिति तान्मंत्रिणोऽब्रवीत् ॥११॥
राक्षसं तु विरुपाक्षं महाबलपराक्रमम् ।
मध्ये संस्थापयामास बहुभिः सह राक्षसैः ॥१२॥
रावणाचें सैन्यनियोजन :
रावण करी दुर्गसंस्था । पूर्वद्वारीं ठेवी प्रहस्ता ।
दक्षिणद्वारीं होय ठेविता । महोदर तथा महापार्श्व ॥ २७ ॥
पश्चिमद्वारीचा निर्धार । इंद्रजित ठेविला ज्येष्ठ कुमर ।
कोट्यनुकोटी निशाचर । सहपरिवार सहसैन्य ॥ २८ ॥
उत्तरद्वारीं पैं जाण । तेथें ठेविले शुकसारण ।
सहपरिवारें रावण । ते द्वारीं आपण स्वयें राहे ॥ २९ ॥
उत्तरद्वारी श्रीरघुनाथ । निश्चयें येईल येथ ।
यालागीं तेथें लंकानाथ । स्वये राहत सावधान ॥ ३० ॥
अमित सैन्य देवोनि त्यासी । मध्यगुल्मीं ठेविलें विरुपाक्षासी ।
उणें देखावें ज्या द्वारासी । साह्य त्यासी तेणें जावें ॥ ३१ ॥
देखोनियां लंकाभुवन । दुर्ग घ्यावया वानरगण ।
रामापासीं अवघे जण । कर जोडून राहिले ॥ ३२ ॥
मिळोनियां वानरवीर । नमस्कारोनि रामचंद्र ।
आम्हांसी घ्यावया लंकापुर । आज्ञा सत्वर दे स्वामी ॥ ३३ ॥
आज्ञा पुसतां जुप्तत्ती । बिभीषण श्रीरामाप्रती ।
सांगें दुर्गाची पातळी । प्रथानाहस्तीं जे आणविली ॥ ३४ ॥
अथ तेषु ब्रुवाणेषु रावणावरजोऽब्रवीत् ।
अनलः पनसश्चैव संपतिः प्रमतिस्तथा ॥१३॥
गत्वा लंकाममात्या मे पुरीं पुनरिहागताः ।
भूत्वा शकुनयाः सर्वे प्रविष्टाश्च रिपोर्बलम् ॥१४॥
संविधानं यदाहस्ते रावणस्य दुरात्मनः ।
राम ते ब्रुवतः सर्वं यथातथ्येन मे शृणु ॥१५॥
बिभीषण दुर्गरक्षणाची केलेली योजना सांगतो :
लंका घ्यावया हातोहातीं । गर्जत उठतां वानरपंक्ती ।
बिभीषणें थांबवोनि जुत्पत्ती । दुर्गपाळती स्वयें सांगे ॥ ३५ ॥
करुं जातां रणकंदन । रणीं पडे पारखें सैन्य ।
ऐसें दूर्गाचें विंदान । बिभीषण स्वयें सांगे ॥ ३६ ॥
यंत्रें शतघ्नी गुप्तगोळ । दारुयंत्रें पाषाण प्रबळ ।
निर्दळावया पारीखें दळ । दुर्ग प्रगळ सज्जिले ॥ ३७ ॥
माझे चौघेही प्रधान । धांडोळोनि लंकाभुवन ।
दुर्गाचें मारक विंदान । पाळती पूर्ण घेवोनि आले ॥ ३८ ॥
तुझ्या चौघां प्रधानांसी । ओळखी सर्वत्र सर्वांसीं ।
पाळती आणिली कैसी । बिभीषणासी पुसे राम ॥ ३९ ॥
माझे चौघे प्रधान । ऐक त्यांचे नामभिधान ।
अनळ हर प्रघस संपाती जाण । अति विचक्षण कामरुपी ॥ ४० ॥
पक्षिवेषाचे अनुवृत्ती । रिघोनिया लंकेप्रती ।
तिहीं दुर्गाची पाळती । यथार्थगतीं आणिली ॥ ४१ ॥
पूर्वे प्रहस्त अति प्रसिद्ध । दक्षिणे महोदर माहापार्श्वद ।
पश्चिमे इंद्रजित अगाध । सन्नद्ध बद्ध सैन्येंसीं ॥ ४२ ॥
उत्तद्वारीं शुकसारण । ठेविले नाममात्र जाण ।
सकळ सैन्येंसी आपण । राहे रावन ते द्वारीं ॥ ४३ ॥
सैन्यसमुदाय मध्यगुल्मासीं । अग्रगणी केलें विरुपाक्षासी ।
मोड जाल्या ज्या द्वारासीं । साह्य त्यासीं तेणें जावें ॥ ४४ ॥
मारावया वानरपंक्ती । हडोहडीं गुप्तगतीं ।
यंत्रे जोडिलीं नेणो किती । क्रोधानुवृत्ती रावणें ॥ ४५ ॥
दुर्गासीं झोंबता वानरें । मारावया गुप्तमारें ।
चर्याचर्या सज्जिले यंत्रें । दशशिरें रणमारा ॥ ४६ ॥
दुर्ग सज्जिले दारुण । दुर्गी झोंगतां वानरगण ।
यंत्रमारें मरती पूर्ण । ऐसें आपण न करावें ॥ ४७ ॥
यंत्रोयंत्रीं दीर्घ ध्वजा । श्वेत पीत आरक्त विरजा ।
दुर्गवेष्टणीं समसमजा । उभविल्या बोजा शोभती ॥ ४८ ॥
हलमुखे दीर्घ हडे । विचित्र निर्वाळिले कडे ।
पताका सज्जिल्या चहूंकडे । राक्षस गाढे राखिती ॥ ४९ ॥
ती योजना ऐकून वानरांवर काहीच परिणाम होत नाही.
वानरांनी आकाशातून हल्ला केल्यामुळे राक्षसांचा एकच गोंधळ उडतो :
ऐकोनि बिभीषणाची युक्ती । वानर गदगदां हांसती ।
आमच्या उड्डाणव्युपत्ती । दुर्ग किती यंत्रेंसीं ॥ ५० ॥
लंकेचिया शिखरावरी । उड्डाण किजे वानरीं ।
तेथें दुर्गाच्या यंत्रमारीं । कवणावरी पडावें ॥ ५१ ॥
ऐकोनि वानरांची मात । बिभीषण अति विस्मित ।
श्रीराम स्वानंदें हासत । अति पुरुषार्थ वानरां ॥ ५२ ॥
दुर्गातळीं जे राहती । यंत्रमारें ते मरती ।
वानरां दुर्गावरी गती । यंत्रें जाती सुनाट ॥ ५३ ॥
ऐशी बिभीषणाची पाळती । ऐकोनि दुर्गाची संस्थिती ।
श्रीराम सांगे सुग्रीवाप्रती । द्वारानुवृत्ती निरोधा ॥ ५४ ॥
दुर्गामाजि तडा पडे । तैसीं धरावीं पाणियाडें ।
दुर्ग वेढावें चहुंकडे । मागेपुढें ढळों नेदीं ॥ ५५ ॥
भितरिल्या बाहेर नव्हे गती । बाहेरील भीतरी जावो न शकती ।
कपीनामुग्रवीर्याणां सहस्त्रैर्बर्वहुभिर्वृतः ।
नीलः प्रहस्तं प्लवगो राक्षसं प्रति धावताम्॥१६॥
अंगदो वालिनः पुत्रो बलेन महता वृतः ।
दक्षिणे धावतां द्वारे महापार्श्वमहोदरौ ॥१७॥
हनूमान्पश्चिमं द्वारं निष्पीड्य पवनात्मजः ।
प्रविशत्वप्रमेयात्मा कपिभिर्बहुभिर्वृतः ॥१८॥
परिक्रामति यत्सर्वाल्लोकान्संतापयन्प्रजाः ।
तस्याहं राक्षसेंद्रस्य रावणस्य वधे ध्रृतः ॥१९॥
उत्तरं नगरद्वारमहं सौमित्रिणा सह ।
निपीड्याभिप्रवेक्ष्यामि सबलो यत्र रावणः ॥२०॥
वानरेंद्रश्च बलवान्ऋक्षराजश्च वीर्यवान् ।
राक्षसेंद्रानुजश्चैव गुल्मे भवतु मध्यमे ॥२१॥
प्रहस्त पूर्वद्वारनुवृत्ती । त्यासीं भिडावया नीळ दळपती ।
सवें वानर भद्रजाती । दुर्गगती निरोधा ॥ ५७ ॥
दक्षिनद्वारीं महावईर । महापार्श्वद महोदर ।
त्यांवरी अंगद वाळिकुमर । द्वारनिर्धार रणकंदना ॥ ५८ ॥
पश्चिमद्वारी इंद्रजित । त्याचा करावया घात ।
बळिया ठेविला हनुमंत । रणकंदनार्थ राक्षसां ॥ ५९ ॥
मुख्यत्वें कपटी पूर्ण । उत्तरद्वारी असे रावण ।
त्याचें करावया कुळनिर्दळण । रामलक्ष्मण आम्ही दोघे ॥ ६० ॥
राजा सुग्रीव जांबवंत । बिभीषण शरणागत ।
यांही रागावें मध्यगुल्मांत । सैन्य समस्त लक्षूनी ॥ ६१ ॥
कोणे द्वारीं कैंसें रण । वीरां वानरां युद्धकंदन ।
भंगलिया बळासी जाण । साह्य संपूर्ण इहीं व्हावें ॥ ६२ ॥
ऐसा मध्यगुल्मवृत्तांत । दुर्ग रोधूं सांगे रघुनाथ ।
ते वानरीं ऐकोनि मात । लंकाग्रहणार्थ मांडिला ॥ ६३ ॥
ज्यांच्या वांट्या जें द्वार । ते ते द्वारीं वानरवीर ।
करिते झाले चरित्र । अति विचित्र अवधारा ॥ ६४ ॥
दुर्गतळीं राहतां वीर । होईल यंत्रांचा महामार ।
हें जाणोनियां वानर । करिती दुर्धर तें ऐका ॥ ६५ ॥
लंकेहूनि उंच पर्वत । आणोनियां योजनांत ।
वानर निजद्वारीं स्थपित । राक्षसांत करावया ॥ ६६ ॥
पर्वतीं वेंधले वानर बळी । लंकादुर्ग राहिलें तळीं ।
राक्षसदुर्गाचिये पौळी । घायातळीं आतुडले ॥ ६७ ॥
त्यासीं हाणितां शिळाशिखर । घायीं अष्टांगें होती चूर ।
वानरीं करितां महामार । दुर्गधर पळाले ॥ ६८ ॥
वीर धीर सपुरते । हुडोहुडां नित्य जागते ।
वानर देखोनि आपणावरते । तेही निश्चितीं गजबजिले ॥ ६९ ॥
आम्ही तळीं ते दुर्गावरी । येथें झाली विपरीत परी ।
वानरीं आणोनि महागिरी । आम्हांहीवरी वळंघले ॥ ७० ॥
हुडोहुडां वीर अमित । वानर करिती पर्वतघात ।
शतसहस्र चूर्ण करित । हुडे खचत आघातें ॥ ७१ ॥
पारख्या करितां महामारी । दुर्गी जोडल्या यंत्रहारी ।
त्याही उचलोनि वानरीं । नेवोनि सागरीं घातल्या ॥ ७२ ॥
दुर्गासभोंवते याचिपरी । हुडोहुडां पै वानरीं ।
राखणाइतां महामारी । अपांपरी राक्षसां ॥ ७३ ॥
एकें निमालीं प्राणांत । एकें निमालीं प्राणांत ।
एकें घायवट हुंबत । उरलीं जीव घेवोनि पळत । दुर्गनिर्मुक्त कपिभयें ॥ ७४ ॥
दुर्गाचिया पौळोपौलीं । राक्षसां करोनि रवंदळी ।
वानरवीरीं आतुर्बळीं । नगरधांडोळी मांडिली ॥ ७५ ॥
एकाचे मुकुट आसुंडती । एकाचीं शस्त्रें हिसकिती ।
वीर हाणितां आघातीं । उडोनि जाती आकाशीं ॥ ७६ ॥
न घेतां रत्नें मुक्ताफळें । हाटवाटींचीं विकतीं फळें ।
आणोनिया निजबळें । सुखसमेळें भक्षिती ॥ ७७ ॥
आणोनि गुळचिया भेंडा । वानर खाती मतमटां ।
दुकानींचा काढोनियां सांटा । मधु घटघटां सेविती ॥ ७८ ॥
आणोनियां फुटाण्यांची पाटी । वानर खाती लाळघोटी ।
चारें बोरें लुटिती हाटीं । नाचती चौहाटीं लंकेच्या ॥ ७९ ॥
देखोनि वानरांची धाडी । निशाचरीं दिधली उडी ।
घरोघरीं कडाफोडी । केलीं बापुडीं राक्षसें ॥ ८० ॥
श्रीराम म्हणे सुवेळागिरी । वळंघोनियां तयावरी ।
युद्ध होत लंकागिरीं । विरीं वानरीं तें पाहों ॥ ८१ ॥
स तु कृत्वा सुवेलस्य मतिमरोहणं प्रति ।
लक्ष्मणानुमतो रामः सुग्रीवमिदमब्रवीत् ॥२२॥
बिभीषणं च धर्मज्ञमनुरक्तं निशाचरम् ।
लंकामालोकयिष्यामो निलयं तस्य रक्षसः॥२३॥
रामः सुवेलमारोहद्वासार्थं चित्रकाननम् ।
अध्यारोहंत शतशः सुवेलं यत्र राघवः॥२४॥
शासनादथ रामस्य सुग्रीवस्य बिभीषणः ।
द्वारे द्वारे प्लवंगानां कोटिं कोटिं न्यवेशयत्॥२५॥
नंतर सुवेळागिरीवर आक्रमण :
राम जावया सुवेळेप्रती । लक्ष्मणाच्या विचारवृत्तीं ।
आणी सांगोनियां सुग्रीव कपीप्रती । बिभीषणानुमतीं निघे राम ॥ ८२ ॥
आतां येथून अहर्निशीं । नित्यवस्ती सुवेळेसीं ।
ऐसें सांगोनि सर्वांसी । निघे वेगेंसीं श्रीराम ॥ ८३ ॥
ऐसी ऐकतांचि गोष्टी । वानरवीर कोट्यानुकोटी ।
धावोनियां सुवेळापृष्ठीं । शिळा समपृष्ठीं आंथुरिती ॥ ८४ ॥
लंकेआंतील वृत्तांत । सुवेळेहुनि असे दिसत ।
याचि अनुलक्षीं रघुनाथ ।सुवेळाआंत राहिला ॥ ८५ ॥
लावोनियां निशाण भेरी । श्रीराम चढे सुवेळागिरी ।
परिवारिला वानर भारीं । निजगजरीं पैं आला ॥ ८६ ॥
राक्षस तळात असताना वानरांचे लंकेवर व दुर्गावर आकाशातून आक्रमण :
लंका देखोनि रघुपती । स्वयें सांगे वानराप्रती ।
दुर्ग घ्यावें हातोहातीं । लंकापती गांजोनी ॥ ८७ ॥
राक्षसीं भय घेतलें भारी । कोणी नये लंकेबाहेरी ।
आपण रिघोनिया भीतरीं । सहपरिवारीं दुर्ग घ्यावें ॥ ८८ ॥
ऐकोनि श्रीरामाची मात । सुग्रीव वानरां सांगत ।
करोनि राक्षसांचा घात । दुर्गाआंत रिघावें ॥ ८९ ॥
बिभीषण सांगे रामाजवळी । जे जे आले लंकेच्या मूळीं ।
त्या त्या सैन्या हाती रांगोळी । यंत्रानुमेळीं महामारें ॥ ९० ॥
लंकेसीं वारा वाजतां भीत । पक्षी भोंवों न शकती तेथ ।
रावणें राखिली अति गुप्त । जालें विपरीत ते ठायीं ॥ ९१ ॥
लंकेहूनि उंच योजनांत । वानरीं आणिले पर्वत ।
वीर वळंघोनि तेथ रणकंदनार्थ राक्षसां ॥ ९२ ॥
श्रीरामप्रतापनव्हाळी । लंकादुर्ग राहिलें तळीं ।
पर्वतावरुनि वानर बळी । करिती रांगोळी राक्षसां ॥ ९३ ॥
लाहोनि श्रीराम सामर्थ्य । वानरीं केला विपरीतार्थ ।
जोडोनियां पर्वता पर्वत । लंका समस्त रोधिली ॥ ९४ ॥
पाडोनि दुर्गाच्या पौळी । यंत्रें उचटून संमूळीं ।
सागर भरिला यंत्रगोळी । आतुर्बळी वानर ॥ ९५ ॥
वानरांच्या भयेंकारीं । हाट चौहाटा लंकापुरीं ।
कोणी वागेना बाहेरी । अपांपरी राक्षसां ॥ ९६ ॥
ऐसे बोलोन बिभीषण । वानरां सांगे आपण ।
आतां घ्यावें लंकाभुवन । रणभुवन । रणकंदन करीतही ॥ ९७ ॥
श्रीरामा असतां पाठिराखा । कायसा पाड दशमुखा ।
कांहीं न धरोनि शंका । अवश्य लंका तुम्ही घ्यावी ॥ ९८ ॥
ऐसें एकतां उत्तर । वानरीं केला जयजयकार ।
देवोनि रामनामें भुभुःकार । लंकापुर ठाकिलें ॥ ९९ ॥
लंकेला वेढा व आत प्रवेश :
श्रीरामाज्ञेची थोरी । लंका वेढिली वानरीं ।
गुळीं जैशा मुंग्यांच्या हारी । तैशापरी झोंबती ॥ १०० ॥
न लगे अर्गळा काढणें । न लगे शृखला तोडणें ।
न लगे कपाटें उघडणें । वानर किराणें गड घेती ॥ १ ॥
राक्षसी हाणावें हातियेरीं । वानर उंच पर्वताग्रीं ।
मारावें जों यंत्रमारी । वानरी यंत्रें बुडविलीं ॥ २ ॥
लंकेभोंवतीं दुसरी । पर्वतलंका केली वानरीं ।
त्यावरी वळंघोनि महावीरीं । दुर्गाभीतरीं प्रवेश ॥ ३ ॥
वानरवीर जगजेठी । असंख्य निगाले लंकात्रिकुटीं ।
मारितां राक्षसांच्या कोटी । सुग्रीवें पाठी राखिली ॥ ४ ॥
करितां राक्षसां महामारी । वानर ढेंसले लंकेभीतरीं ।
बोंब सुटली घरोघरी । अपांपरी राक्षसां ॥ ५ ॥
ततः सहस्त्रय्थाश्च कोटियूयाश्च यूथपाः ।
कोटियूथशताश्चान्ये लंकामारुरुहुस्तदा ॥२६॥
जयत्युरुबलो रामो लक्ष्मणश्च महाबलः ।
राजा जयति सुग्रीवः श्रीरात्रेणानुपालितः॥२७॥
परिखां पूरयंतश्च गंभीरविमलोदकाम् ।
पांसुभिस्तृणकाष्ठैश्च पर्वतागैश्च वानराः॥२८॥
इति ते घोषयंतश्च गर्जतश्च प्लवंगमाः ।
अभ्यधावंत लंकायाः प्राकारं कामरुपिणः॥२९॥
श्रीरामाज्ञासन्निष्ठी । वानर लक्षानुलक्षकोटी ।
वृंदानुवृंद जगजेठी । लंकापीठीं प्रवेशले ॥ ६ ॥
यृथपावरी यूथप । वानर आले सप्रताप ।
विध्वंसावया मठ मंडप । अति साटोप चालिलें ॥ ७ ॥
फाडिती पताका तोडिती तोरणें । पाडिती मंदिरें सप्तखणें ।
राजमंदिरें शोभायमानें । करिती कंदनें वानरें ॥ ८ ॥
खंदक बुजिती आतुर्बळी । खंदकामाजी घालिती धुळी ।
पर्वतशिखरें काष्ठें शिळीं । परिघ समूळीं बूजिला ॥ ९ ॥
करिती राक्षसांची होळी । पाडिती दुर्गाचिया पौळी ।
वानर येवोनि आतुर्बळी । पिटिटी टाळी जयाची ॥ ११० ॥
आम्ही श्रीरामाचे दूत । प्रवेशलों लंकेआंत ।
श्रीराम जाला यशवंत । हर्षे गर्जत वानर ॥ ११॥
श्रीराम नित्य विजयान्वित । लक्ष्मण सदा यशवंत ।
श्रीरामें सुग्रीवा राज्य प्राप्त । तोही निश्चित निजविजयी ॥ १२ ॥
जयजयकाराचा गजर । रामनामें गर्जती वानर ।
लंका घेतली सत्वर । श्रीरामचंद्र निजविजयी ॥ १३ ॥
लंकाराज्य समस्त । बिभीषणासी जालें प्राप्त ।
ऐसें वानर गर्जत । हर्षयुक्त स्वानंदें ॥ १४ ॥
यापरी स्वयें लंकेआंत । वानर गर्जत नर्तत ।
राक्षस त्रासले समस्त । सांगती आकांत लंकेशा ॥ १५ ॥
ततस्ते राक्षसास्तत्र गत्वा रावणमंदिरम् ।
न्यवेदयत्पुरी रुद्धा रामेण सह वानरैः॥३०॥
रुद्धां तु नगरीं श्रुत्वा जातकोपो दशाननः ।
विधानं द्विगुणं कृत्वा प्रासादं चाप्यरुरुहत्॥३१॥
स ददर्शावृतां लंकां सशैलवनकाननाम ।
असंख्यातैर्हरिगणैः सर्वतो योद्धुमाहवे ॥३२॥
सदृष्ट्वा वानरैः सर्वैंः काननं कपिलं कृतम् ।
कथं क्षपयितव्याः स्युरिति चिंतापरोऽभवत्॥३३॥
वानरीं त्राशिले निशाचर । रावणा सांगती सत्वर ।
पर्वतशिळाशिखरांचा मार । करीत वानर पैं आलें ॥ १६ ॥
दुर्गाहूनि योजनांत । लंकेसभोवतें पर्वत ।
वानर वळंघोनि तेथ । केला निर्घात राक्षसां ॥ १७ ॥
वानर पर्वताग्रीं महाबली । लंकादुर्ग राहिलें तळीं ।
वर्षोनि पर्वतशिखरशिळीं । केली रांगोळीं राक्षसां ॥ १८ ॥
कपींसी न चाले हतियेर । उंच पर्वताग्रीं वानर ।
त्यांसी न चले यंत्रमार । निशाचर चडफडती ॥ १९ ॥
वानरां न लगे दुर्ग पाडणें । न लगतीं कपाटें उघडणें ।
त्रिकूट घेतलें जी निजकिराणें । अति सत्राणें उडोनी ॥ १२० ॥
उड्डाणबळें जगजेठी । वानरांच्या कोट्यनुकोटी ।
पैल पाहे लंकापीठीं । वीर त्रिकुटी दाटले ॥ २१ ॥
वानरांचे माराभेण । राक्षस जाले पलायमान ।
राक्षस पळती जीव घेऊन । दुर्गरक्षण असेना ॥ २२ ॥
यापरी गा लंका एथ । वानरीं करोनि निर्मुक्त ।
प्रवेशले रामदूत । कपि गर्जत रामनामें ॥ २३ ॥
वृथा वानिती प्रौढी । आम्ही मारुं वानरकोडी ।
आल्या वानरांच्या धाडी । देवोनि दडी लपताती ॥ २४ ॥
सवेग येतां वानरधाडी । दुर्गींच्या फांजी पौळी पाडी ।
खंदक बुजिले निर्वडीं । कडाफोडी लंकेसीं ॥ २५ ॥
ऐकोनि राक्षसांची मात । गजबजिला लंकानाथ ।
वानर भरले लंकेआंत । पाहूं चढत अटाळीं ॥ २६ ॥
रावण चढोनि गोपुरीं । पाहे तंव वानरहारी ।
दाटले लंके आंतबाहेरी । वनोवनांतरीं कपिभार ॥ २७ ॥
वानरसैन्य असंख्यात । न समाये लंकेआंत ।
पौळीं वानर समस्त । वनीं वृक्षस्थ ढेंसले ॥ २८ ॥
वानरसभेच्या समेळीं । पिंवळ्या दिसती दुर्गपौळी ।
कपिप्रभा आणि प्रभावळी । दिसती पिंवळीं वृक्षवनें ॥ २९ ॥
लंकां सबाह्य संपुटीं । देखोनियां वानरथाटी ।
रावणा चळकांप उठी । कैशी निकटीं कपिधाडी ॥ १३० ॥
रावण देखोनि गोपुरीं । जो तो वानर उपराउपरी ।
युद्धालागीं स्वयें पाचारी । निघें बाहेरी नपुंसका ॥ ३१ ॥
एकीं देवोनी किराण । ढिलावूं पाहती रावण ।
तें देखोनि दशानन । अति उद्विग्न स्वयें जाला ॥ ३२ ॥
मज दशमुखासमोर । वनचरें पालेखाइर ।
युद्धां धांवती सत्वर । वानरवीर महाबळी ॥ ३३ ॥
वानर देखोनि दुर्धर । तळीं उतरला दशशिर ।
कपींसीं करावया रणमार । सैन्य सत्वर मोकली ॥ ३४ ॥
ततःकोपपरीतात्मा रावणो राक्षसाधिपः ।
निर्याणं सर्वसैन्यानां दुतमाज्ञापयत्तदा ॥३४॥
निष्पतंति तदा सेना हृष्टा रावणचोदिताः ।
एतस्मिन्नंतरे रौद्रः संग्रामः समपद्यत ॥३५॥
राक्षसानां वानराणां घोराणां कामरुपिणाम्ः ।
ते दगाभिः प्रवृत्ताभिः शूलशक्तिपरश्वधैः॥३६॥
निर्जघ्नर्वानरोन्घोरान्कंपयंतः स्वविक्रमान् ।
तदा वृक्षैमहाकायाः पर्वताग्रैश्च वानराः॥३७॥
निर्जघ्नुरथ रक्षांसि नखैर्दतैश्च वेगिताः ॥३८॥
त्यामुळे रावणाचा क्रोध, राक्षस वानरांचे युद्धः :
कपि प्रवेशले लंकेआंत । तेणें कोपला लंकानाथ ।
निजसैन्या स्वयें मोकलित । रणकंदनार्थ वानरा ॥ ३५ ॥
सैन्य पाठवीलें सत्वर । तेथें वानर निशाचर ।
युद्ध करिती घोरांदर । येरयेरां नोकूनी ॥ ३६ ॥
राक्षस आले करीत गजर । नामें वानरांचा भुभुःकार ।
घाय हाणिती निष्ठुर । येरयेरां उपमर्द ॥ ३७ ॥
राक्षसांचा शस्त्रसंपात । वानर तळपोनि चुकवित ।
कपींनी करितां पर्वतघात । रणीं हुंबत राक्षस ॥ ३८ ॥
वानर धरोनिया पुच्छीं । उपटितां अति आवेशीं ।
वानरें ओरबडोनि नेत्रांसी । आणिलें राक्षसांसी अंधत्व ॥ ३९ ॥
वामहस्तें नेत्र फोडी । दक्षिणहस्तें देवोनि थापडी ।
राक्षसांतें तळीं पाडी । नाक कान करांडी अतिरागें ॥ ४० ॥
वानर धरोनि चरणकमळीं । उपटूं जातां आतुर्बळीं ।
पुच्छें त्यांची निमटून नळीं । पाडिती भूतळीं राक्षसां ॥ ४१ ॥
राक्षसीं वानरां उठाउठीं । रणीं झाली लटापटी ।
झोंटी धरोनि पाडितीं सृष्टीं । हाणिती मुष्टी निष्ठुरा ॥ ४२ ॥
गदा मुदगल शूळ शक्ती । राक्षस निजबळें हाणिती ।
शालताल शिळापर्वतीं । वानर मारिती राक्षसां ॥ ४३ ॥
दंडीं मुंडपीं उरीं शिरीं । थडका हाणिती शिरोदरीं ।
पुच्छ आणोनी उरावरी । पाडिती हारी राक्षसांच्या ॥ ४४ ॥
शस्त्रास्त्रासीं घडघडाट । आले राक्षस रथथाट ।
तें देखोनियां मर्कट । रथानिकट स्वयें आलें ॥ ४५ ॥
शस्त्रें हाणितां राक्षसीं । वानर उसळले आकाशीं ।
वर्शोनियां पर्वतांसी । सहित रथेंसीं चकचूर ॥ ४६ ॥
वानर वेगीं निमेषार्धांत । मकरतोंडीं धरोनि रथ ।
बळें भूतळीं उपडित । केलें भस्मांत असंख्य ॥ ४७ ॥
राक्षसरथ कोट्य्नुकोंटी । वानरीं उपडितां सृष्टीं ।
रणीं एक बोंब उठी । लंकात्रिकूटीं आकांत ॥ ४८ ॥
वानरश्रेणी पडतां रणीं । श्रीरामाच्या नामस्मरणीं ।
व्यथा जावोनि तत्क्षणीं । उठतीं रणीं संग्रामा ॥ ४९ ॥
नाम स्मरतां प्रल्हादासीं । शस्त्रें न रुपती अंगासीं ।
श्रीराम असतां पाठीसीं । वानरांसी भय काय ॥ १५० ॥
आम्ही श्रीरामाचे दूत । वानर निजनामें गर्जत ।
गजवाजिरथांचा निःपात । असंख्यात राक्षसां ॥ ५१ ॥
स संप्रहारस्तुमुलो मांसशोणितकर्दमः ।
राक्षसानां वानराणां बभूवादभुतदर्शनः ॥३९॥
वनौकसां तत्र तु सन्निनादो ।
लंकागतानां च निशाचराणाम् ।
प्रक्ष्वेडितास्फोटितनर्दितानां ।
व्दाभ्यां महद्भ्यांमिव सागराभ्याम् ॥४०॥
वानर राक्षस रणांगणीं । भिडिन्नले आयणींपायणीं ।
मांसशोणितकर्दम धरणीं । पर्वतपाषाणीं विमर्द ॥ ५२ ॥
वानर पर्षती पर्वत । निवारण न चलेची तेथ ।
अनिवार पर्वतघात । तेणें प्राणांत राक्षसां ॥ ५३ ॥
आड धरितां वोढण । वोढणेंसीं वीरां मरण ।
पर्वतघातें शतचूर्ण । अचुक मरण राक्षसां ॥ ५४ ॥
राक्षस दुर्गाचिया पौळीं । वानर पर्वताग्रीं आतुर्बळी ।
वर्षोनि वृक्षपर्वतशिळीं । केली रांगोळीं राक्षसां ॥ ५५ ॥
पर्वतीं न चले शस्त्रासंपात । पर्वतीं न चले बाणावर्त ।
राक्षस पावोनि आकांत । लंकेआंत पळाले ॥ ५६ ॥
दोनी समान सैन्यसागर । समान बळ समान शूर ।
युद्ध केलें घोरांदर । अति दुर्धर रणमर्द ॥ ५७ ॥
परस्परें गर्जत । परस्परें नर्तत ।
परस्परें नोकित । रणोन्मत्त भिडिंनले ॥ ५८ ॥
वानरांचा पर्वतघात । राक्षस त्रासले अद्भुत ।
तें पळाले लंके आंत । अति कुंथत घायाळ ॥ ५९ ॥
राक्षससैन्या बोहट तेथ । श्रीरामसैन्य विजयभरित ।
हें देखोनि श्रीरघुनाथ । सुग्रीवादि तोषले ॥ १६० ॥
एका जनार्दना शरण । लंकावेष्टन राक्षसकंदन ।
पुढें अंगदशिष्टाईकथन । सावधान अवधारा ॥ ६१ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटिकायां
प्रथमयुद्धकथनं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥
ओव्या ॥ १६१ ॥ श्लोक ॥ ४० ॥ एवं ॥ २०१ ॥
