अध्याय 16
प्रहस्ताचा वध
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
पूर्वील प्रसंगीं हनुमंतें । रणीं मारिलें अकंपनातें ।
ऐकोनियां लंकानाथें । क्रोधान्वित उद्वेगी ॥ १ ॥
ततस्तु रावणः क्रुद्ध :
श्रुत्वा हतमकंपनम् पूरीं परिययौ लंकां सर्वगुल्मानवेक्षितुम् ॥१॥
रुद्धां तु नगरीं दृष्ट्वा रावणो राक्षसेश्वरः ।
उवाचात्महितं काले प्रहस्तं युद्धकोविदम् ॥२॥
पुरस्योपनिरुद्धस्य सहसा पीडितस्य च ।
नान्यं समर्थं पश्यामि युद्धे युद्धविशारद ॥३॥
अहं वा कुंभकर्णो वा त्वं वा सैन्यपतिर्मम ।
इंद्रजिद्वा निकुंभो वा वहेयुर्भारमीदृशम् ॥४॥
सर्वं बलमिदं शीघ्रं मायया परिगृह्य च ।
विजयायाशु निर्याहि यत्र सर्वे वनौकसः ॥५॥
रावण लंकादुर्गाचा बंदोबस्त करतो :
एके हनुमंतें रणागणीं । अकंपन पाडोनियां रणीं ।
मारिल्या राक्षसांच्या श्रेणी । त्यापुढें कोणी उरेना ॥ २ ॥
अकंपनाचा भरवसा होता । मारील सौमित्र रघुनाथा ।
अंगदादि हनुंमंता । मारील समस्तां वानरां ॥ ३ ॥
तंव जाला विपरीतार्थ । अकंपना मारी हनुमंत ।
दुःखें तळपले लंकानाथ । आला आकांत राक्षसां ॥ ४ ॥
अकंपनाऐसा देखा । आणीक न मीळे युद्धसखा ।
परम धाक दशमुखा । सन्नद्ध लंका तो करवी ॥ ५ ॥
लंकादुर्गसंरक्षण । गुल्मोगुल्मीं हिंडे रावण ।
दृढ कपाटें बंधन । करवी आपण साक्षेपें ॥ ६ ॥
दुर्गपरिधी सखोल आगड । यंत्रमारें मारक दगड ।
रावणें दुर्ग केलें गूढ । अति अवघड पारखिया ॥ ७ ॥
आगड गुल्में यंत्रसंभार । दुर्घट दुर्ग कायसे थोर ।
शिखरें उडोनि आले वानर । निशाचर निर्दळिती ॥ ८ ॥
वानरीं रोधिलें लंकाभुवन। धाकिन्नला दशानन ।
प्रहस्त पाचारोनि प्रधान । युद्धविधान आलोची ॥ ९ ॥
रावण प्रहस्तला पाठवितो :
ध्वज पताका विध्वंसून । करित राक्षसां कंदन ।
वानरीं व्यापिलें लंकाभुवन । अति दारुण युद्धार्थीं ॥ १० ॥
रणीं पडिल्या अकंपन । वानरांसीं करावया रण ।
आम्ही मुख्यत्वें पांच जण । युद्धाविधानरणवेत्ते ॥ ११ ॥
रावण आणि कुंभकर्ण । प्रह्स्त सेनानी प्रान ।
इंद्रजितासी आंगवण । पांचवा जाण निकुंभ ॥ १२ ॥
जैसाच मी राजा रावण । तैसाच तूं प्रहस्त प्रधान ।
दोहींची समान आंगवण । विचक्षण रणवेत्तें ॥ १३ ॥
पदाती सेनानी महावीर । पालाणूनी अश्व कुंजर ।
संजोगोनि रहंवर । युद्धा सत्वर निघावें ॥ १४ ॥
राम लक्ष्मण पाडोनि रणीं । वानर उरों नेदीं कोणी ।
वेरी निर्दळूनी रणीं । मजलागोनी सुख द्यावें ॥ १५ ॥
तुवां जावोनि संग्रामांत । इतुका करावा पुरुषार्थ ।
कंठमाळा दे लंकानाथ । साधीं विजयार्थ प्रहस्ता॥ १६ ॥
इंद्रजिताचें काळें वदन । वृथा गेलें शरबंधन ।
तैसें न करावें आपण । राम लक्ष्मण मारावे ॥ १७ ॥
प्रहस्त म्हणे लंकापती । बिभीषणें केली विनंती ।
श्रीरामा अर्पिल्या सीता सती । सुखप्राप्ती सर्वांसी ॥ १८ ॥
प्रहस्ताची दर्पोक्ती :
त्याचें नायकतां वचन । युद्ध मांडिलें निर्वाण ।
सत्य बोलिला बिभीषण । तें हें रण ओढवलें ॥ १९ ॥
समग्र माझे लळे पाळून । तुवां केलें प्रतिपाळण ।
तुझें कार्या वेंचितां प्राण रणांगण पाहें माझें ॥ २० ॥
मद्वाणानां तु वेगेन हतानां तु रणजिरे ।
अद्य तृप्यंतु मांसादाः पक्षिणः काननौकसः ॥६॥
न हि मे जीवितं रक्ष्यं पुत्रदारधनानि च ।
संपश्य मां जुव्हयंतं त्वदर्थं जीवितं रणे ॥७॥
हुताशनं तर्पयित्वा ब्राह्मणाश्चं प्रणम्य च ।
स्त्रजश्च विविधाकारा जगृहुस्त्वाभिमंत्रिताः ॥८॥
रावणं प्रेक्ष्य राजानं प्रहस्तः पर्यवारयत् ।
अथामंत्र्य तु राजानं भेरीमाहत्य भैरवाम् ॥९॥
आरुरोह रथं दिव्यं प्रहस्तः सज्जकार्मुकः ।
ब्राह्मणाः स्वस्तिवचनाः संग्रामाय जयशिषः ॥१०॥
संमुख ऐकतां रावण । प्रहस्त बोलें आंगवण ।
प्रथम विंधितांचि बाण । राम लक्ष्मण मारीन ॥ २१ ॥
अंगद सुग्रीव हनुमंत । मारीन नळ नीळ जांबवंत ।
वानर मारीन समस्त । रणाआंत निसनिसूं ॥ २२ ॥
वाहवीन अशुद्धाचे पूर । वृक जंबुक श्येन घार ।
मांस भक्षिती वनचर । ऐसा रणमार करीन ॥ २३ ॥
सांडोनि जीविताची आस । रणांगणीं घातली कांस ।
त्यजून स्त्रीपुत्रविलास । स्वामिकार्यास साधीन ॥ २४ ॥
प्रहस्ताची स्वामिकार्यार्थ प्रयाणाची तयारी :
समुहूर्ती करितां प्रयाण । घृतप्लुतादि अवदान ।
प्रथम पूजिला हुताशन । पूजिले ब्राह्मण विधियुक्त ॥ २५ ॥
मुख्य ब्राह्मणांचें पूजन । अन्न धन आणि सन्मान ।
प्रहस्त घाली लोटांगण । आशीर्वचन रणविजयी ॥ २६ ॥
मुकुट कुंडलें रणकंकण । कवच शोभे रत्नभूषण ।
सज्जोनियां धनुष्यबाण । करी प्रयाण प्रहस्त ॥ २७ ॥
बाहुंअंगदें पदक गळां । हिरे रत्न कंठीं मुक्तामाळा ।
अंगीं बाणोनि रणसोहळा । रावणाजवळी पूसत ॥ २८ ॥
जो जो गेला संग्रामासीं । परतोनी न ये रायापासीं ।
हेचि भेटी तुम्हा आम्हांसी । लागे पायासीं प्रहस्त ॥ २९ ॥
रावणाचा गहिवर व प्रहस्ताला निरोप :
ऐकोनि प्रहस्तवचन । रावणासी आलें रुदन ।
घांवोनि दिधलें आलिंगन । दोघे जण गहिंवरती ॥ ३० ॥
बोलती सभेचें सज्ञान । दोघोचेंही अशुभ चिन्ह ।
युद्धप्रयाणीं रुदन । अपशकुन मुख्यत्वें ॥ ३१ ॥
जैसाचि स्वयें रावण । तैसाचि प्रहस्त प्रधान ।
ध्वज पताका शोभायमान । सेना सज्जून आणिली ॥ ३२ ॥
ज्वाळमाळारत्नांकित । रथ अतिशयें शोभिवंत ।
वरी ध्वज लखलखीत । घोंस लोंबत मुक्तामाळां ॥ ३३ ॥
नमस्कारोनि रावण । प्रहस्तें करितां रथारोहण ।
सज्जोनियां धनुष्यबाण । भेरी निशाण त्राहाटिलें ॥ ३४ ॥
लंकायां निर्ययौ शिघ्रं बलेन महता वृतः ।
निनदंतः स्वरान्घोरान्राक्षसा जग्मुग्रतः ॥११॥
तस्य निर्याणघोषेण राक्षसानां च गर्जताम् ।
ववर्षू रुधिरं देवाः प्रहस्तस्य रथोपरि ॥१२॥
ध्वजमूर्धनि गृध्रश्च विलीनो दक्षिणामुखः ।
प्रयातस्य च संग्रामे हयश्च विकृतोऽभवत् ॥१३॥
अश्रुपूर्णमुखश्चास्य दक्षिणः स्खलितो हयः ।
सारथेर्बहुधा चास्य पृतनामेव गाहतः ॥१४॥
प्रतोदो न्यपतद्धस्ताद्धरण्यां हयशासिनः ।
निर्याणश्रीश्च तस्यासीद्भास्वरा च सुदुर्लभा ॥१५॥
सा ननाश मुहूर्तेन समे च स्खकिता हयाः॥१६॥
प्रहस्ताचे रणभूमीकडे प्रयाण :
वाजंत्र्यांचा निजगजर । निधडे वीर निशाचर ।
उघडोनी लंकाद्वार । राक्षसभार चालिले ॥ ३५ ॥
प्रहस्तरथासमोर । राक्षस गर्जती घरघर ।
सिंहनाद करिती घोर । भार दुर्धर चालिले ॥ ३६ ॥
प्रहस्तास अपशकून :
तेचि समयीं निरभ्रीं । प्रहस्ताच्या रथावरी ।
रुधिरवृष्टि आरक्तधारीं । उल्का चौफेरीं स्वयें पडतीं ॥ ३७ ॥
अश्रुमुख रथींचे घोडे । दक्षिणवारु अडखळोनि पडे ।
सारथियें उठवितां निवाडें । चाबुक पडे रथचक्रीं ॥ ३८ ॥
जेणें करावें अश्वशासन । तो प्रतोद झाला भग्न ।
सारथ्याचें सचिंत मन । अपशकुन धुरेसीं ॥ ३९ ॥
वारु सज्जोनि वाडेंकोडें । रथ सज्जोनि चालतां पुढें ।
एक वेळे चारी घोडे । अडखळतां पडे सारथी ॥ ४० ॥
एवं सैन्याच्या संभारीं । पडिले घोडे सांडोनि दरी ।
रथ सज्जिला वारुवांतरीं । सारथि वरी बैसला ॥ ४१ ॥
त्याच काळीं ध्वजीं देख । गीध बैसे दक्षिणाभिमुख ।
भालू भुंकती अग्निमुख । परत दुःख प्रहस्ता ॥ ४२ ॥
प्रहस्त जंव पाहे पुढें । तंव अशिर छाया भूमी पडे ।
मरण आलें मज रोकडें । जीवीं धडफुडें कळो सरलें ॥ ४३ ॥
मागें सरतांचि आपण । अपमानें दंडील रावण ।
श्रीरामापुढें देतां प्राण । ब्रह्म परिपूर्ण मी होईन ॥ ४४ ॥
ऐसिया करोनि निश्चयासी । अवश्य जावें युद्धासीं ।
परम उल्लास प्रहस्तासीं । निजसैन्यासी अवलोकी ॥ ४५ ॥
दारुण देखोनि अपशकुन । सैन्य सेनानी उद्विग्न ।
अवघे जाले मनोरथभग्न । तंव कळलें चिन्ह प्रहस्ता ॥ ४६ ॥
आपली दावोनि आंगवण । सैन्यासी उल्लास द्यावा पुर्ण ।
ऐसें साधोनि विंदाण । केलें गर्जन प्रहस्तें ॥ ४७ ॥
कालो भवेयं कालस्य दहेयमपि पावकम् ।
मृत्युं मरणधर्मेण संयोजयितुमुत्सहे ॥१७॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्रहस्तस्य रणाजिरे ।
सुसंरब्धाश्च ते नेदू राक्षसा युद्धकांक्षिणः ॥१८॥
ततः प्रहस्तं निर्यातं भीमं भीमपराक्रमम् ।
गर्जंतं सुमहाकायं राक्षसैरभिसंवृतम् ॥१९॥
ददर्श महतीं सेनां वानाराणां बलीयसाम् ।
अतिसंजातहर्षाणां प्रहस्तमभिगर्जताम् ॥२०॥
प्रहस्ताचे गर्वयुक्त आव्हान :
म्यां साधिलें रणांगण । आजी काळातें निर्दळीन ।
अंतकाळातें आकळीन । अग्नीतें जाळीन प्रतापें ॥ ४८ ॥
राम लक्ष्मण मानवी दोन्ही । वानरांतें कोण गणीं ।
मृत्यु मारोनियां रणीं । वाधावणी विजयाची ॥ ४९ ॥
ऐकोनि प्रहस्ताचें वचन । वीरीं केलें सिंहगर्जन ।
उल्लासलें त्याचें सैन्य । रणकंदन करावया ॥ ५० ॥
प्रहस्त देखोनि ससैन्य । वानरांसी उल्लास पूर्ण।
राक्षसांचें करावया कंदन । वीर गर्जोन चालिले ॥ ५१ ॥
राक्षसांचे गिरागजर । सिंहनाद करिती थोर ।
वानर करिती भुभुःकार । रामनामें वीर गर्जती ॥ ५२ ॥
तेषामन्योन्यमासाद्य संग्रामः समुहानभूत् ।
बहूनामश्मवृष्टिं च शरवृष्टिं च वर्षताम् ॥२१॥
बहवो राक्षसा युद्धे बहुन्वानरययूथपान् ।
वानराश्चापि रक्षांसि विजग्मुर्बहवो बहून् ॥२२॥
ते शूलैः प्रथिताः केचिद्वानराः परमायुधैः ।
परिघैराहताः केचित्केचिच्छिन्नाः परश्वघैः ॥२३॥
वानरैराक्षसाश्चेव पार्श्वतश्च विदारिताः ।
पादपैर्गिरिशृंगैश्च संपिष्टा धरणीतले ॥२४॥
वानर राक्षससैन्याचा संग्राम :
वानर आणि निशाचर । युद्धा मिसळले दुर्धर ।
घाय हाणिती निष्ठुर । येरयेरां नोकोनी ॥ ५३ ॥
धीर वीर राहें साहें । मागें न ठेविती पाये ।
माथां वाजती घाये । रुधिर वाहे भडभडां ॥ ५४ ॥
राक्षस खेंचिती शूळाग्रें । वानर टाकिती शिळाशिखरें ।
राक्षस हाणिती तोमरें । कपि वृक्षाग्रें ढिलविती ॥ ५५ ॥
वीरीं विंधितां दृढ बाण । वानर वर्षती पाषाण ।
सक्तिहाणिती रक्षोगण । पर्वतीं प्राण वानर घेती ॥ ५६ ॥
घायीं वानर पडतां धरणीं । रामनामाच्या स्मरणीं ।
व्यथा जावोनि तत्क्षणीं । भिडती रणीं रणमारें ॥ ५७ ॥
वानरवीरां प्रताप श्रेष्ठ । शिळाशिखरें कडकडाट ।
रणीं राक्षसां करोनि पीठ । पाडिलें स्पष्ट क्षितितळीं ॥ ५८ ॥
कपि मर्दितां निशाचर । रणीं उठिला हाहाकार ।
प्रहस्त प्रधान चौघे वीर वानरां मार मारुं आलें ॥ ५९ ॥
करंधमः कुंभहनुर्महानादः समुन्नतः ।
एते प्रहस्तसचिवाः सर्वे जघ्नुर्वनौकसः ॥२५॥
जांबवांस्तु सुसंरब्धः प्रगृह्य विपुलां शिलाम् ।
पातयामास तेजस्वी महानादस्य वक्षसि ॥२६॥
द्विविदो गिरिशृंगेण जघानैकं करंधमम् ।
दुर्मुखः पुनरुत्थाय कपिः सविपुलं द्रुमम् ॥२७॥
राक्षसं क्षिप्रहस्तं तु समुन्नतमपोथयत् ।
अथ कुंभहनुस्तत्र तारेणासाद्य वीर्यवान् ॥२८॥
वृक्षेण महता प्राणान्कपिस्तस्य समाददे ।
अमृष्यमाणस्तत्कर्म प्रहस्तो रथमास्थितः ॥२९॥
चकार कदनं घोरं धनुष्पाणिर्वनौकसाम् ॥३०॥
प्रहस्ताच्या चार अमात्यांचे आगमन :
प्रहस्त प्रधान चौघे वीर । रणप्रवीण महाझुंझार ।
मारावया वानरभार । अति दुर्धर चालिले ॥ ६० ॥
करंधम आणि महानाद । कुंभहनु आणि समुन्नद्ध ।
चौघे वीर रणउन्नद्ध । करावया युद्ध लोटले ॥ ६१ ॥
वर्षोनियां बाणजाळा । वृक्ष पर्वत छेदोनि शिळा ।
रणीं मर्दिती वानरदळा । वक्षःस्थळा विंधोनी ॥ ६२ ॥
चौघे जण चहूंकडोनी । वानर शरजाळें वेढोनी ।
मारुं आदरिलें रणीं । दुर्धर बाणीं भेदोनी ॥ ६३ ॥
वानर उडतां आकाशीं । बाण भेदोनि सपिच्छी ।
सवेंचि पाडिती भूमीसीं । कासाविसी कपिसेना ॥ ६४ ॥
वानरीं करितां उड्डण । उरीं शिरीं विंधिती बाण ।
हाणितां पर्वत पाषाण । कर छेदून पाडिती ॥ ६५ ॥
ऐसे प्रधान चौघे जाण । करितां वानरां कंदन ।
कपि धाविन्नले चौघे जण । प्रधानप्राण घ्यावया ॥ ६६ ॥
द्विविद दुर्मख क्रोधान्वित । तार आणि जांबवंत ।
करावया प्रधानांचा घात । युद्धाआंत मिसळले ॥ ६७ ॥
द्विविद येवोनि गर्जोन । करंधमातें पाचारोन ।
पुच्छें छेदोनि धनुष्यबाण । गिरिशृंगें पूर्ण ठोकिला ॥ ६८ ॥
गिरिशिखरें हाणिअतां पुर्ण । रणीं अशुद्ध वमून ।
करंधमें सांडिला प्राण । अर्ध क्षण न लगतां ॥ ६९ ॥
दुर्मुखासी आला क्रोध । पाचारोनि समुन्नद्ध ।
दोघीं केलें मल्लयुद्ध । विविध बंध रणमारें ॥ ७० ॥
आणोनि प्रहस्तासंमुख । उपटोनियां तमाल रुख ।
समुन्नद्धा हाणितां देख । न घेतां उदक निमाला ॥ ७१ ॥
रणीं खवळला जांबवंत । महानादाते पाचारित ।
शिघ्र करोनि शिळाघात । युद्धाआंत पाडिला ॥ ७२ ॥
कुंभहनु निशाचर । त्यासी तगटला तार वीर ।
करितां चपेटघातमार । पायीं वानर धरियेला ॥ ७३ ॥
रागें उपटितां त्यासी । पुच्छें निमटिलें घाठीसी ।
कुंभहनुअ पाहे कासाविसी । बळ कपीसीं चालेना ॥ ७४ ॥
कुभहनु मूर्च्छापन । तार गेला पैं निसटून ।
सवेंचि शालवृक्ष हाणोन । घेतला प्राण कुंभहनूचा ॥ ७५ ॥
चारी प्रधान योद्धे पूर्ण । रणमारे विचक्षण ।
त्यांचा वानरीं घेतला प्राण । शंखस्फुरण राक्षसां ॥ ७६ ॥
चहूं प्रधानां झाला घात । बोंब उठली राक्षसांत ।
येरयेरांपुढें पळत । अति आकांत राक्षसां ॥ ७७ ॥
चौघे मारुन प्रधान । राक्षसांचे केले कंदन ।
प्रहस्त चालिला आपण । दुर्धर बाण सज्जूनी ॥ ७८ ॥
निर्दळावया वानरभार । दांत खातसे करकरां ।
ज्वाळा निघती नेत्रद्वारा । रहंवरा पेळिलें ॥ ७९ ॥
करितां वानरसेना पीठ । रथ लोटिला घडघडाट ।
बाण विंधोनि तिखट । वीर विकट खोंचिलें ॥ ८० ॥
वानरांचे निजघात । पर्वत शिळाद्रुमाअघात ।
बाणाग्रें छेदोनि समस्त । रणीं खोचित वानरां ॥ ८१ ॥
मधुमाधव मासांआंत । पळस फुलती आरक्त ।
तैसे वानर रुधिरोक्षित । प्रवाहे रक्त रणरंगीं ॥ ८२ ॥
प्रहस्त धनुर्वाडा दुर्धर । रणयोद्धा अति चतुर ।
बाणीं विंधित वानर । प्रवाहे पूर अशुद्धाचा ॥ ८३ ॥
सा मही रुधिरौघेण प्रच्छन्ना संप्रकाशते ।
संच्छन्ना माणवे मासि पंलाशैरिव पुष्पितैः ॥३१॥
शोणितौघां महातोयां नदीं सागरवहिनीम् ।
गृध्रहंसवराकीर्णां कंकसारसनादिताम् ॥३२॥
मेदःफेनसमाकीर्णामावर्तस्वननिःस्वनाम् ॥३३॥
वानर आणि निशाचर । रणीं भिडले घोरांदर ।
वाहती अशुद्धाचे पूर । नदी दुस्तर उलथली ॥ ८४ ॥
प्रहस्तें करितां रणख्याती । अशुद्धें पूर्ण जाली क्षिती ।
चारी बोटें न दिसे रिती । पूर वाहती रुधिराचे ॥ ८५ ॥
गीध कंक बक घार । वृक जंबूक रानसूकर ।
मांस भक्षिती अपार । प्राशिती रुधिर यथेष्ट ॥ ८६ ॥
रणनदी सम सागर । प्रवाहें प्राप्त यमद्वार ।
रणीं असतां श्रीरामचंद्र । प्रवाहें पूर परब्रह्मीं ॥ ८७ ॥
धन्य राक्षसांची ख्याती । रणीं पडतां ब्रह्मप्राप्ती ।
बाप कृपाळु रघुपती । सायुज्यमुक्ती शत्रूसीं ॥ ८८ ॥
ऐसा रणनदीविनोद । रणप्रवाहें सुखस्वाद ।
हंस सारस करिती शब्द । अति अगाध अक्षोभ्य ॥ ८९ ॥
ऐसी दुस्तर रणनदी । भेडा नुतखे त्रिशुद्धी ।
प्रहस्त मर्दितां वानरमांदी । नीळ सक्रोध क्षोभला ॥ ९० ॥
ततः सृजंतं बाणौघान्प्रहस्तं स्यंदने स्थितम् ।
ददर्श तरसा नीलो निघ्नन्तं वै प्लवंगमान्॥३४॥
स तं परमदुर्धर्षमायांतं तं महाकपिः ।
प्रहस्तं ताडयामास वृक्षमुत्पाट्य वीर्यवान् ॥३५॥
स तेनाभिहतः क्रुद्धो नर्दन्राक्षसपुंगवः ।
ववर्ष शरवर्षाणि प्लवंगानां चमूपतौ ॥३६॥
रोषितः शरवर्षेण शालेन महता महान् ।
निजघान हयान्नीलः प्रहस्तस्य महाजवान् ॥३७॥
रथारुढ प्रहस्त कुशल । व्युत्पत्ती वर्षतां बाणजाळ ।
तेणें त्रासितां वानरदळ । नीळ तत्काळ क्षोभला ॥ ९१ ॥
वृक्ष उपडोनि सबळ । प्रहस्तासी हाणितां नीळ ।
तेणें वर्षोनि बाणजाळ । वृक्ष समूळ छेदिला ॥ ९२ ॥
वृक्ष छोदोनियां जाण । नीळावरी अति तीक्ष्ण ।
प्रहस्त वर्षला बाण । हस्तविंदान लाघवी ॥ ९३ ॥
येतां प्रहस्तबाण कडाडीं । पडत डोळियां झांपडी ।
वानरें कायसी बापुडीं । नीळा समपाडीं विंधिलें ॥ ९४ ॥
प्रहस्ताच्या बाणश्रेणी । नीळ विवारी पुच्छपाषाणीं ।
रागें शालवृक्ष उपटोनी । घावो निवाणीं ओपिला ॥ ९५ ॥
प्रहस्त गेला हातोहातीं । अश्व ध्वज रथ सारथी ।
घायें नेले पैं भस्मांतीं । विस्तीर्ण क्षितीं पाडिले ॥ ९६ ॥
येतां शालवृक्षआघात । धाकें गजबजिला प्रहस्त ।
रथ सांडोनि सवेग पळत । नीळ कृतांत क्षोभला ॥ ९७ ॥
नीळ सेनापति महाबळी । सरथ अश्व सारथ्या करोनि होळी ।
पुढें चालिला रणसमेळीं । रणकल्लोळीं गर्जत ॥ ९८ ॥
विधनुः स कृतस्तेन प्रहस्तो वाहिनीपतिः ।
प्रगृह्य मुसलं घोरं स्यंदनादवपुप्लुवे ॥३८॥
ततस्तौ वाहिनीमुख्यौ जातक्रोधौ तरस्विनौ ।
सिंहशार्दूलसदृशौ सिंहशार्दूलविक्रमौ ॥३९॥
आजघान तदा नीलं ललाटे मुसलेन सः ।
प्रहस्तः परमायत्तस्ततः सुस्राव शोणितम् ॥४०॥
ततः शोणितसंसिक्तः संगृहीत्वा महातरुम् ।
प्रहस्तस्योरसि क्रुद्धो विससर्ज महाकपिः ॥४१॥
तमचिंत्य प्रहारं स प्रगृह्य मुसलं महत् ।
अभिदुद्राव बलिनं बलान्नीलं प्लवंगमम् ॥४२॥
देखोनि शालवृक्षआघात । मुसळ घेवोनि हातांत ।
रथावरुनि उडे प्रहस्त । सांडून तेथ चापशर ॥ ९९ ॥
नीळ कपिसेनाधिपति । प्रहस्त रावणसेनापती ।
सेनापतीसी सेनापती । दोघें भिडती रणरंगीं ॥ १०० ॥
जैसे शरत्काळींचे पोळ । दोघे जैसे सिंहशार्दूळ ।
दोघांअंगीं प्रबळ बळ । दोघे चपळ रणमारा ॥ १ ॥
एक विंधीं दृढ बाणीं । दुजा पिष्ट करी पाषाणीं ।
एक हाणी गदा विंदानीं । दुजा द्रुमपाणी रणमारें ॥ २ ॥
रथ भंगिला सहसारथी। प्रहस्त जाला पदाती ।
मुसळ घेवोनियां हातीं । लघु व्युत्पत्ती तळपत ॥ ३ ॥
मुसळयुद्धीं अति कुशळ । लघुलाघवें हाणोनि मुसळ ।
भेदिलें नीळाचे कपाळ । केला बंबाळ अशुद्धें ॥ ४ ॥
अशुद्धें डंवरला वानर । शोभे जैसा नृसिंहवीर ।
करावया प्रहस्तासीं मार । उडे सत्वर आकाशीं ॥ ५ ॥
उडी घालोनियां गजरीं । निघातें हाणी उरावरी ।
प्रहस्त चालिला चांचरीं । स्वयें सावरी मूर्च्छेतें ॥ ६ ॥
वीर प्रबळ प्रहस्त । कपीचा न मानूनि घात ।
मुसळ घेवोनि धांवत । करावया घात नीळाचा ॥ ७ ॥
तस्य युद्धाभिकामस्य मृघे मुखलयोधिनः ।
प्रहस्तस्य शिलां नीलो मूर्घ्नि तूर्णमपातयत् ॥४३॥
नीलेन कपिमुख्येन विमुक्ता महती शिला ।
बिभेद बहुधा घोरा प्रहस्तस्य शिरो महत् ॥४४॥
स गतासुर्गतश्रीको गतसत्त्वो गतेंद्रियः ।
पपात सहसा भूमौ छिन्नमूल इव द्रुमः ॥४५॥
लघुलाघवी मुसळहस्त । येतां देखोनि प्रहस्त ।
नीळ आनंदें नाचत । करावया घात पडिपाडें ॥ ८ ॥
प्रह्स्त झेलितां मुसळ । सवेग मारुं आला नीळ ।
नीळें घेवोनि शीघ्र शिळ । त्याचे कपाळीं ओपिली ॥ ९ ॥
सबळ बळें हाणितां शिळा । शतधा भेदिलें कपाळा ।
अशुद्ध वाहत भळभळां । क्षितितळा उलंडला ॥ ११० ॥
आयुष्य गेले हातोहातीं । प्राण सांडिला इंद्रियवृत्ती ।
देहींची पैं गेली मतीं । पाडिला क्षितीं भणभणित ॥ ११ ॥
गेले यश गेली कीर्तीं । गेली त्याची शौर्यशक्ती ।
गेली गेली सन्मानमहती । पाडिला क्षितीं भणभणित ॥ १२ ॥
पुष्पित सपल्लव सफळ । वृक्ष उलंडे छेदितां मूळ ।
तेंवीं प्रहस्त वीर प्रबळ । पडे तत्काळ क्षितितळीं ॥ १३ ॥
हस्ते प्रहस्ते नीलेन तदकंप्यं महाबलम् ।
न शेकुः समवस्थातुं निहते वाहिनीपतौ ॥४६॥
सेतुबंधं समासाद्य विशीर्णं सलिलं यथा ।
रक्षःपतिगृहं गत्वा ध्यानमूकत्वमागता ॥४७॥
ततस्तु नीलो विजयी महाबलः प्रशस्यमानः स्वकृतेन कर्माणा ।
समेत्य रामेण सलक्ष्मणेन प्रहृष्टरुपोऽथ बभूव यूथपः ॥४७॥
नीळें मारिला प्रहस्त । बोंब उठली राक्षसांत ।
मुख्य धुरेचा जाला घात । अति आकांत लंकेसीं ॥ १४ ॥
संमुख रहावया जाण । कोणी न धरती आंगवण ।
पळतां राक्षस कंपायमान । लंकाभुवन ठाकेना ॥ १५ ॥
पळतां पायीं वेंगडी वळत । धाकें धाकें मागें पाहत ।
रणीं पडल्या प्रहस्त । अति आकांत राक्षसां ॥ १६ ॥
देखोनि प्रहस्ताचें मरण । एकां पडिलें महामौन ।
भये मूर्च्छित जालें मन । कार्यकारण विसरले ॥ १७ ॥
कुंभ भंगलिया जाण । सैरा पसरे जीवन ।
प्रहस्त निमाल्या प्रधान । पळे सैन्य सैरावैरां ॥ १८ ॥
नीळ सुग्रीव सेनापती । प्रहस्त मारोनि रणव्युत्पत्ती ।
स्वयें पावला विजयवृत्ती । वानर स्तविती स्वानंदें ॥ १९ ॥
नीळाची विजयख्याती । स्वयें जुत्पत्ती वानिती ।
स्वमुखें वानी रघुपती । वानी कीर्तीं सौमित्र ॥ १२० ॥
नीळ येवोनि आपण । श्रीरामा घाली लोटांगण ।
रामें दिधले आलिंगन । समाधान स्वानंदें ॥ २१ ॥
लक्ष्मणाचें वंदी चरण । तेणेंही दिधलें आलिंगन ।
नीळाचें भाग्य गहन । करिती स्ववन सुरवर्य ॥ २२ ॥
अंगद सुग्रीव जांबुवंत । साक्षपें वंदिला हनुमंत ।
नळकुमुदादि जुत्पती समस्त । नीळ वंदित स्वानंदें ॥ २३ ॥
सुग्रीवे थापटिली पाठी । अंगद स्वानंदें लावी कंठीं ।
वानर सांगती विजयगोष्टी । नीळ जगजेठी रणयोद्धा ॥ २४ ॥
श्रीराम असतां पाठिराखा । रणीं वानरां नाहीं शंका ।
जिणावया दशमुखा । करिती आवांका अवघेही ॥ २५ ॥
एका जनार्दना शरण । श्रीरामदृष्टीपुढें रण ।
रण नव्हे तें ब्रह्म पूर्ण । घाय ते जाण महाबोध ॥ २६ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
प्रहस्तवधो नाम षोडषोऽध्यायः ॥ १६ ॥
ओंव्या ॥ १२६ ॥ श्लोक ॥ ४८ ॥ एवं ॥ १७४ ॥
