अध्याय 20
कुंभकर्णाला जागृत करतात
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
दुःखित मनःस्थितीमध्ये रावणाचे आगमन :
श्रीरामासीं करितां रण । रणीं भंगला रावण ।
लज्जायमान अति उद्विग्न । आला आपण लंकेसीं ॥ १ ॥
स प्रविश्य पुरीं लंका रामबाणभयार्दितः ।
भग्नदर्पस्तदा राजा बभूव व्यथितेंद्रियः ॥१॥
मातंग इव सिंहेन गरुडेनेव पन्नगः ।
अमिभूतोऽभवद्राजा राघवेण महात्मना ॥२॥
ब्रह्मदंडप्रतीकानां विद्युत्सदृशवर्चसाम ।
स्मरन्राघवबाणानां विव्यथे राक्षसेश्वरः ॥३॥
हीन दीन लज्जायमान । राजा प्रवेशे लंकाभुवन ।
आठवितां श्रीरामबाण । धाकेंचि प्राण निघों पाहे ॥ २ ॥
जैसा विजेचा लखलखाट । तैसा बाणांचा कडकडाट ।
श्रीरामबाणें दशकंठ । धाकें यथेष्ट धाकत ॥ ३ ॥
ब्रह्मदंडा न चले निवारण । तैसे अनिवार श्रीरामबाण ।
तिहीं बाणीं त्रासिला रावण । आक्रंदे पूर्ण अति धाकें ॥ ४ ॥
सिंह मदगजा रवदळी । गरुड सर्पा करी चिरफळी ।
तेंवी श्रीरामबाणजाळीं । त्रासें तळमळी लंकेश ॥ ५ ॥
वीर्य शौर्य रणसाटोप । रावणाअंगी खटाटोप ।
देखोनि श्रीरामप्रताप । भग्नदर्प लंकेश ॥ ६ ॥
रणीं भेदरला रावण । रातीं वोसणाये आपण ।
आले आले श्रीरामबाण । माझा प्राण घ्यावया ॥ ७ ॥
जागृत स्वप्न सुषुप्ति अवस्थां । श्रीरामभय लंकानाथा ।
आणीक कांहीं नाठवे चित्ता । भयार्तत संत्रस्त ॥ ८ ॥
सुख नाहीं सुमनसेजेसीं । सुख नाहीं स्त्रीभोगापासीं ।
श्रीरामभय रावणासीं । अहर्निशीं संतप्त ॥ ९ ॥
स कांचनमयं दिव्यमाश्रित्य परमासनम् ।
अवेक्षमाणःसचिवान्रावणो वाक्यमब्रवीत् ॥४॥
सर्वं तत्खलु मोघं मे यत्तप्तं परमं तपः ।
इंद्रेण यः समानोऽहं मानुषेण पराजितः ॥५॥
देवदानवगंधवैर्यक्षराक्षसपन्नगैः ।
अवध्यत्वं मया प्राप्तं परिभूतास्तु मानुषाः ॥६॥
सत्यं बिभीषणेनोत्कं यत्तद्वाक्यं महात्मना ।
मया दर्पबलोत्सेकादन्यथा चिंतितं तदा ॥७॥
तदिदं मामनुप्राप्तं बिभीषणवचः शुभम् ।
तस्य प्रत्युतवाक्यस्य नान्यथा जातु सांप्रतम् ॥८॥
रावणाची लज्जास्पद स्थिती :
रावण लज्जान्वित मनीं । बैसला हेमसिंहासनीं ।
ज्या सिंहसनाच्या महिमानीं । येती लोटांगणीं सुरवर ॥ १० ॥
ते आसनमहिमा समस्त । रामें केली हताहत ।
ते आसनीं लंकानाथ । अति सचिंत अनुतापी ॥ ११ ॥
इंद्रादिक सुरगण । नित्य माझे बंदीजन ।
श्रीरामें त्या मज करितां रण । तृणासमान मज केलें ॥ १२ ॥
माझी पाहतां आंगवण । चळीं कांपती सुरगण ।
त्या मज मनुष्यासीं करितां रण । तृणासमान मज केलें ॥ १३ ॥
इंद्रादिक सुरगण । निवातकवच दैत्य गण ।
दानव मानव करितां रण । अवध्य रावण मी सर्वथा ॥ १४ ॥
यक्ष गंधर्व विद्याधर । किंपुरुषादि पन्नग विखार ।
त्यांसी युद्ध करितां घोरांदर । दशशिर अवध्य ॥ १५ ॥
ऐसा अवध्य मी रावण । श्रीरामेंसीं करितां रण ।
मज केले फल्गुसमान । घेईल प्राण बाणें एकें ॥ १६ ॥
मज देवोनि जीवदान । रामें सोडिलें आपण ।
तो मज जरी विधिता बाण । जाता प्राण निमेषार्धे ॥ १७ ॥
सत्य बोलिला बिभीषण । राम बाणें घेईल प्राण ।
ते मज प्रतीति आली पूर्ण । करितां रण रामासीं ॥ १८ ॥
बिभीषणहितवाक्यार्थ । तें मी न मानींच गर्वोन्मत्त ।
तें मज आतां जालें प्राप्त । रण प्राणांत श्रीरामें ॥ १९ ॥
माझा बिभीषण येथें असता । तरी तो चुकविता आघाता ।
काय म्यां करावें आतां । परम चिंता मज वाटे ॥ २० ॥
चिंतेनें होतां अति उद्विग्न । आठवला कुंभकर्ण ।
त्यासी उठवावया रावण । धाडी आपण प्रधानसैन्या ॥ २१ ॥
स चाप्रतिमगांभीर्यो देवदानदर्पहा ।
ब्रह्मशापाभिभूतस्तु कुम्भकर्णो विबोध्यताम् ॥९॥
समरे जितमात्मानं प्रहस्तं च हतं रणे ।
ज्ञात्वा रक्षोबलं भीममादिदेश महाबलः ॥१०॥
निद्रावेशसमाविष्टः कुंभकार्णो विबोध्यताम् ।
स हि संख्ये महाबाहुः ककुदं सर्वरक्षसाम् ॥११॥
वानरान्राजपुत्रौ च क्षिप्रमेव हनिष्यति ।
नवसप्तदशाष्टौ च मासान्स्वीपीत राक्षसः ॥१२॥
विबोधयित्वा तं क्षिप्रं कुंभकर्ण महाबलम् ।
भविष्यति न मे शोकः कुंभकर्णे विबोधिते ॥१३॥
रावणास कुंभकर्णाची आठवण होते :
कुंभकर्ण आर्तुबळी । शिघ्र उठवा रे ये काळी ।
राक्षस मारिले महाबळी । रणकल्लोळीं वानरीं ॥ २२ ॥
वानरीं करुन कंदन । विरुपाक्ष अकंपन ।
प्रहस्त मारिला प्रधान । जो जीवप्राण लंकेशा ॥ २३ ॥
श्रीरामासीं रावण । संमुख साटोपें करितां रण ।
घायें केला तृणासमान । हीन दीन मशकत्वें ॥ २४ ॥
ऐसें सांगोनि निर्वाण । शीघ्र उठवा कुंभकर्ण ।
तो मारुन राम लक्ष्मण । आमचे प्राण राखील ॥ २५ ॥
कुंभकर्ण बळिया बळी । भिडतभिडतां रण कल्लोळीं ।
राम सौमित्र सगळे गिळी । करील होळी वानरां ॥ २६ ॥
कुंभकर्णाची रण्व्युत्पत्ती । आम्हां आहे परम विश्रांती ।
तो उठवावा शिघ्रगती । लंकापति सांगत ॥ २७ ॥
निवारावया वानरविघ्न । प्रबोधावया कुंभकर्ण ।
सैन्य सेनानी प्रधान । शीघ्र रावण पाठवी ॥ २८ ॥
ब्रह्मशापाची संपूर्ण । कुंभकर्णा निद्रा दारुण ।
त्यासी प्रबोधावया रावण । धाडी आपण प्रधानसेना ॥ २९ ॥
प्रथमप्रबोध सात मास । कदाचित लागती आठ मास ।
तेव्हां केव्हां नवमास । एक वेळ दशमास लोटले ॥ ३० ॥
उरीं आदळलें मरण । अद्यापि सुखनिद्रा कोण ।
शीग्र उठवा कुंभकर्ण । स्वयें रावण गर्जत ॥ ३१ ॥
शक्रशिवतुल्य बळ यासीं । उपयोगा न ये गा या समयासीं ।
व्यर्थ पोषिलें मांसराशीं । रावण आवेशीं गर्जत ॥ ३२ ॥
तेऽपि तद्वचनं श्रुत्वा राक्षसेद्रस्य राक्षसाः ।
जग्मुः परमसंभ्रांताः कुंभकर्णनिवेशनम् ॥१४॥
तस्य निःश्वासवातेन कुंभकर्णस्य राक्षसाः ।
बलबंतोऽपि पुरतः स्थातुं नाशन्कुवंस्तदा ॥१५॥
कुंभकर्णस्य निःश्वासैरवधूता महाबलाः ।
अतिप्रमाणाः कृच्छ्रेण यत्नाप्रविविशुर्गृहान् ॥१६॥
ऊर्ध्वरोमांचिततनुं श्वसंतामिव पन्नगम् ।
ददृशुनैर्ऋतव्याघ्राः शयानं भीमविक्रमम् ॥१७॥
भीमप्राणबलं भीमं पातालविपुलाननम् ॥१८॥
कुंभकर्णाला निद्रेमधून उठविण्याची आज्ञा :
ऐकोनि रावणांचे उत्तर । प्रधान सेनानी निशाचर ।
प्रबोधावया कुंभकर्ण । अवघे सत्वर निघाले ॥ ३३ ॥
अश्वसंभार गजघट । रथ चालिले घडघडाट ।
प्रबोधावया कुंभकर्ण स्पष्ट । वीर वरिष्ठ चालिले ॥ ३४ ॥
कुंभकर्णगृहाआंत । रिघता राक्षस समस्त ।
अवघे चळचळां कांपत । जीवीं धुकधुक धाकती ॥ ३५ ॥
पाताळतळविवरदरा । तैसें वदन निशाचरा ।
काळें करुं शके अंधारा । तैसी शरीरा काळिमा ॥ ३६ ॥
कुंभकर्णाची निद्रितावस्था :
काळें करुं शके काजळा । ऐसा सबाह्य निखळ काळा ।
ना तो कोळशियाचा घडला पुतळा । किंवा ओतिला मोढ्याचा ॥ ३७ ॥
राक्षस येतां द्वारप्रती । शतानुशत श्वासानुवर्ती ।
आवर्ती पडले हस्ती । येती जाती निःश्वासीं ॥ ३८ ॥
नासिकरंध्रामाझारीं । अडकलीं आरडती कर्हीं ।
म्हैसे गुंतले त्यामाझारी । निर्गम बाहेरी पुरेना ॥ ३९ ॥
निःश्वासाचा तीव्र वारा । अश्वपदातिरथकुंजरां ।
वेगें उडविले अंबरा । भोंवती गरगरां आकाशीं ॥ ४० ॥
राहतां त्याच्या मुखासंमुख । जो तो पावे असुख ।
अवघे जाले पराङ्मुख । प्रबोधीं दुःख राक्षसां ॥ ४१ ॥
राक्षसीं करोनि अति यत्न । चुकवोनि त्याचें श्वासावर्तन ।
प्रयासें प्रवेशले भवन । प्रबोधन करावया ॥ ४२ ॥
तिखट शस्त्रें तेजाळीं । तैशा ऊर्ध्व रोमावळी ।
हात लावितां सर्वांगफळीं । कोणी जवळीं येऊं न शके ॥ ४३ ॥
भयानक प्राणपरिचार । भयानक शरीरभार ।
भयानक मुख अत्युग्र । भासे क्रूर सर्वांसी ॥ ४४ ॥
कुंभकर्णाची क्षुधा दारुण । सिद्ध भक्ष्य नसतां जाण ।
भक्षील अवघे लंकाभुवन । यालागीं भक्षण रावण धाडी ॥ ४५ ॥
तत्रोपजहृः क्षिप्रं ते कुंभकर्णाग्रतस्तदा ।
भूतानां मेरुसंकाशं राशिं परमतर्पणम् ॥१९॥
मृगाणां महिषाणां च वराहाणां च संचयान् ।
चक्रुर्नैऋतशार्दूला राशिमन्नस्य चाद्भुतम् ॥२०॥
ततः शोणितकुंभांश्च मांसानि विविधानि च ।
परस्तात्कुंभकर्णस्य चक्रुस्त्रिदशशत्रवः ॥२१॥
गंधं माल्यं तथा पानं भक्ष्यं चादाय सत्वरम्।
आसाद्य भवनं तस्य विविशुस्ते नृपाज्ञया॥२२॥
कुंभकर्णाला जागृत करण्यासाठी रावणाची योजना :
पक्वान्नांचे डोंगर । अन्नांचे गिरिवर ।
स्वयं रिचवी दशशिर । क्षुधा दुर्धर कुंभकर्णा ॥ ४६ ॥
अन्नें तृप्ति नव्हे कुंभकर्णांसीं । मृग वराह मेंढे महिषांसी ।
बहु कळपांसी असंख्य ॥ ४७ ॥
मद्याचे कोटिकोटि घट । तैसेचि अशुद्धाचे लोट ।
शीघ्र धाडी दशकंठ । कुंभकर्णाचे तृप्तिलागीं ॥ ४८ ॥
कुंभकर्णासी समाधान । द्यावयालागीं दशानन ।
तांबूलादि सुमनचंदन । धाडी आपण सुखार्थ ॥ ४९ ॥
भक्ष्य भोज्य अन्नपान । घेवोनियां प्रधान ।
प्रवेशले कुंभकर्ण भवन । कंपायमान अति धाकें ॥ ५० ॥
कुंभकर्ण महानिद्रं बोधनाय प्रचक्रिरे ।
जलदा इव उन्नेदुर्यातुधानास्ततस्ततः ॥२३॥
बिभीदुश्चास्य गात्राणि घ्नंतोऽतिव्यनदंस्तथा ।
कुंभकर्णविबोधार्थ चक्रुस्ते विपुलं स्वनम् ॥२४॥
उष्ट्रान्खरान्हयान्नागान्जघ्नुर्दडकशांकुशैः ।
भेरीशंखमृदंगांश्च सर्वप्राणैरवादयन् ॥२५॥
निजघ्नुश्चास्य गात्राणि महाकाष्ठकटंकरैः ।
मुद्ररैर्मुशलैश्चैव सर्वप्राणसमुद्यतैः ॥२६॥
कुंभकर्णाला उठविण्याचा प्रयत्न :
कुंभकर्णनिद्रा घोरांदर । त्यासी बोधावया निशाचर ।
मेघ गडगडे ऐसा गिरागजर । करिती समग्र महानदीं ॥ ५१ ॥
टाळ घोळ मृदंग भेरी । गिडबीडीं वाजती अति गजरीं ।
शंख वाहिले निशाचरीं । दिधल्या असुरीं आरोळ्या ॥ ५२ ॥
अंकुशें गज किरकिरती । दंडें उष्ट्र आरडती ।
दीर्घ स्वरें खर भुंकती । अश्व हिंसती समकाळें ॥ ५३ ॥
अश्व गज खर उष्ट्र । हाक देतां निशाचर ।
कुंभकर्णनिद्रा आसुर । प्रबोधपर तो नव्हे ॥ ५४ ॥
असुर खळबळले अत्यंत । काष्ठ तरटें टोणपेघात ।
एक मुसळ वरी घालित । एक हाणित गदाप्रहारें ॥ ५५ ॥
एक हाणिती गुडघे कोंपर । एक लाताविती त्याचें शरीर ।
एक ते हाणिती मुद्गर । एक ते दुर्धर देती बुक्या ॥ ५६ ॥
एक त्यावरी अति तांतडीं । सर्वशक्तीं घालिती उडी ।
एक काष्ठें घालोनियां बुडीं । आपल्या प्रौढीं उचलिती ॥ ५७ ॥
ततः सहस्त्रं भेरीणां युगपत्समहन्यत ।
तद्रक्षो बोधयिष्यंतश्चक्रुरन्ये पराक्रमान् ॥२७॥
केशान्प्रलुलुपुश्चान्ये कर्णानन्ये दशंति च ।
अन्ये च बलिनस्तस्य कूटमुद्ररपाणयः ॥२८॥
मुर्घ्नि वक्षसि गात्रेषु निर्दयं समपातयन् ।
दशराक्षससाहस्रं जघ्नर्भीमपराक्रमाः ॥२९॥
राक्षसानां सहस्रं तु शरीरेऽस्य प्रधावति ।
कुंभकर्णस्तदा सुप्तो नैव संप्रत्यबुध्यत ॥३०॥
ततो गजसहस्रं तु शरीरे संप्रधावति ।
स हन्यमानोऽपि तदा न चाबुध्यत राक्षसः ॥३१॥
कुंभकर्णाला जागृत करण्याचा राक्षसांचा प्रयत्न :
सहस्रभेरीनादकल्लोळ । त्राहाटिल्या समकाळ ।
ब्रह्यशापें निद्रा प्रबळ । नव्हे अळुमाळ प्रबोध ॥ ५८ ॥
प्रबोध न पवे कुंभकर्ण । तेणें क्षोभोनि राक्षसगण ।
दीर्घ मुद्गर घेवोनि जाण । घाय दारुण हाणिती ॥ ५९ ॥
उरी शिरीं सर्व गात्रीं । घाय हाणिजेती निशाचरीं ।
कुंभकर्णा निद्रा भारी । प्रबोध न धरी आघातें ॥ ६० ॥
पिसा वळवळती अंथरुणीं । तैसीं राक्षसांचीं मारणीं ।
कुंभकर्ण तें कांहीं न मानी । सुखशयनीं सुषुप्ती ॥ ६१ ॥
एक झोंटी धरोनि आंसुडिती । एक केशांतें ओढिती ।
एक रागें कानीं डसती । तरी सुषुप्ती भंगेना ॥ ६२ ॥
दहा सहस्र वीर विख्यात । विक्रमें शरीर लोटित ।
तेणें कुंभकर्णा ऐसें होत । पोटकुल्या होत सुखनिद्रा ॥ ६३ ॥
रावणा सांगती निशाचर । प्रयत्न करितां घोरांदर ।
जागा न होय कुंभकर्ण वीर । तेणें दशशिर क्षोभला ॥ ६४ ॥
शरीर दडपितां संभार । जागा होईल कुंभकर्ण वीर ।
गज दिधले सहस्रें सहस्र । शरीरभारें दडपावया ॥ ६५ ॥
निद्राप्रबोधनीं अति चतुर । भरंवसियाचे सहस्र वीर ।
रावणें धाडिले प्रबोधकर । देहीं निरंतर धांवावया ॥ ६६ ॥
देहीं निरंतर धांवतां । प्रबो न होय कुंभकेता ।
या काकुलती लंकानाथा । होय धाडिता गजांसी ॥ ६७ ॥
कुंजर आणि निशाचर । धांवतां कुंभकर्णशरीर ।
तेथें जालें चरित्र । अति विचित्र तें ऐका ॥ ६८ ॥
कुंभकर्णरोमावळीआंत । गज हरपले महावतांसहित ।
उदय अस्त न कळे तेथ । परिभ्रमत घोर वनीं ॥ ६९ ॥
पुढिलां मागील न देखती । मागिलां पुढील न दिसती ।
रोमांमाजी अति भ्रांतीं । परिभ्रमती अवासवा ॥ ७० ॥
पुढें मार्ग न दिसे स्पष्ट । मार्ग परतावया न कळे वाट ।
महावतेंसीं गजघट । पावती कष्ट चालतां ॥ ७१ ॥
गज निर्बुजले किरकिरती । महावतें हाका देती ।
धांवण्या कोणी तेथें न पवती । परिभ्रमती अति दुःखी ॥ ७२ ॥
न धरत न सांवरत । बुडाले नाभीं महागर्त ।
गज पडिले असंख्यात । त्यांसी प्राणांत तेथेंचि ॥ ७३ ॥
गज चालतां अंगावरी । म्हणती मर्दन अति चतुरी ।
निदसुरिया हाणितां तोंडावरी । महामारी असंख्य ॥ ७४ ॥
गजसैन्य देतां हाक । परतावया न सरे मुख ।
निर्बुजोनि एकाएक । गज निःशेख निमाले ॥ ७५ ॥
कुंभकर्णाच्या अंगावरी । असंख्य गजां जाली बोहरी ।
तरी जागा नव्हे विवरीं । निशाचरीं आकांत ॥ ७६ ॥
सहस्र वीर बळेंघले त्याच्या अंगावरी । अवघे येतां उरावरी ।
लोमांमाझारी अडकले ॥ ७७ ॥
पूर्व पश्चिम ते कोण । न कळे उत्तर दक्षिण ।
पुढारां केउतें गमन । पुनरागमन लक्षेना ॥ ७८ ॥
सैरा धांवती निशाचरी । पडिले दोहीं काखेमाझारी ।
कांखवळा पैं भीतरीं । राक्षसहारी निमाल्या ॥ ७९ ॥
एक संमुख हृदयावरी । पडिले श्वासोच्छ्वासयंत्री ।
येत जात नासांरध्रीं । वायुचक्रीं विगुंतले ॥ ८० ॥
ऐसे शिणतां राक्षसगण । जागा नव्हे कुंभकर्ण ।
मग उपाव मांडिला कोण । सुक्ष्म सान तो ऐका ॥ ८१ ॥
कुंभकर्णप्रबोधार्थ । मांडिलें स्त्रियांचे अनुगीत ।
त्याही गीताचा वृत्तांत । सावचित्त अवधारा ॥ ८२ ॥
प्रमदाश्चागतास्तत्र संमृष्टमणिकुंडलाः ।
नागराक्षसकन्याश्च तथा गंधर्वकन्यकाः ॥३२॥
मनुजानां दुहितरः किन्नराणां तथैव च ।
प्रविष्टा भवनं रम्यं तप्तकांचनकुट्टिमम् ॥३३॥
ता स्त्रियो गीतवादित्रैः कुंभकर्णाग्रतः स्थिताः ।
दिव्यादिव्यैरलंकारैदिंव्यधूपेन धूपिताः ॥३४॥
कुंभकर्णाच्या जागृतीसाठी नागकन्या व गंधर्व कन्यांची योजना :
कुंभकर्णप्रबोधना । करावया संगीतगायना ।
नागकन्या गंधर्वकन्या । राजकन्या आणविल्या ॥ ८३ ॥
गावों जाणती नाना कुसरीं । किन्नरी आणि खेचरी ।
कुंभकर्णमंदिरामाझारी । त्वरेंकरीं आणविल्या ॥ ८४ ॥
कन्या आणिल्या सालंकार । हेमभूमिका हेममंदिर ।
तेथें पहुडला निशाचर । घोर अंबर गर्जत ॥ ८५ ॥
त्याच्या घोरापुढें स्त्रीगायन । होवोनि गेलें तृणासमान ।
तें देखोनि दशानन । उपाव आन आरंभी ॥ ८६ ॥
रंभा, मेनका व उर्वशी यांचा प्रयत्न :
घृताची रंभा मेनका । नारायणदत्त उर्वशी देखा ।
तिसीं मुख्यत्व देवोनि देखा । अष्टनायिका आणिल्या ॥ ८७ ॥
त्यांसी सांगे दशानन । तुम्हीं प्रबोधावा कुंभकर्ण ।
नाहीं तरी नाक कान छेदिन । त्यावरी दंडीन खरारोहीं ॥ ८८ ॥
ऐकोनि रावणाचें वचन । अप्सरा जाल्या कंपायमान ।
कुंभकर्णाचें भवन । गेल्या ठाकोन प्रबोधा ॥ ८९ ॥
सज्जोनि वीणा श्रुतिसन्नद्ध । रागानुरागीं साधिला नाद ।
गातां विविध बोधप्रबंध । नव्हे प्रबोध कुंभकर्णा ॥ ९० ॥
कुंभकर्ण घोरे दारुण । त्यापुढें कळाविचित्र गायक ।
अवघें गेलें हारपोन । जेंवी भानूपुढें खद्योत ॥ ९१ ॥
सकळ कळा जाली क्षीण । प्रबोध न पवे कुंभकर्ण ।
तेणें घृताची रंभा मेनका जाण । अति उद्विग्न भयभीत ॥ ९२ ॥
नुठवितां कुंभकर्ण । स्त्रीदेहासीं विटंबन ।
रावण छेदील नाक कान । खरारोहण अपमान ॥ ९३ ॥
ऐसें देखोनियां विघ्न । उर्वशी जाली सावधान ।
निजात्ममूळ जो नारायण । त्याचे स्तवन आदरिलें ॥ ९४ ॥
उर्वशी नारायणनिजशक्ती । कृपेनें धाडिली स्वर्गाप्रती ।
तीच नारायणाची स्तुती । अनुतापवृत्तीं अनुवादे ॥ ९५ ॥
भूतीं भूतात्मा परात्पर । तुझिये सत्ता प्राणप्रचार ।
निमेषोन्मेषांचा व्यापार । तुझेनि साचार चालतो ॥ ९६ ॥
भूतीं भूतात्मा तो वेदोक्त । भूतां सबाह्य तूं भगवंत ।
तुझेनि भूतें विधियुक्त । सदा वर्तत निजकर्मी ॥ ९७ ॥
तूं मनाचें उन्मन । तूं बुद्धीचें समाधिधन।
तूं अभिमानीं निरभिमान । चित्तास चिंतन तुझेनि ॥ ९८ ॥
तूं प्राणाचा निज प्राण । तूं जीवाचा जीव आपण ।
प्रबोधावया कुंभकर्ण । कृपा संपूर्ण करावी ॥ ९९ ॥
प्रबोधोनि कुंभकर्ण । निवारावे माझें विघ्न ।
ऐसें ऐकतां विज्ञापन । श्रीनारायण तुष्टला ॥ १०० ॥
अंतर्यामीं श्रीनारायण । ऐकतां उर्वशीगायन ।
चेतवी असुराचा प्राण । चेतना संपूर्ण चेतविली ॥ १ ॥
घोर गर्जत धांवे प्राण । तो अंतर्यामीं आंवरुन ।
हृदयीं आणोनि आपण । दशधा संपूर्ण स्थापिला ॥ २ ॥
प्राणपरिचारप्रयुक्ती । चेतना जे चिच्छत्की ।
तेणें चेतविल्या इंद्रियवृत्ती । देहस्फूर्ती आठवली ॥ ३ ॥
गीरवादिवशब्देन खरेण मधुरेण च ।
दिव्येन चैव गांधर्वस्वरेण विविधेन च ॥३५॥
विबुद्धः कुंभकर्णोऽसौ भीमो भीमपराक्रमः ।
तस्य जाजृंभमाणस्य वक्त्रंपातालसन्निभम् ॥३६॥
ददृशे मेरुशृंगाग्रे दिवाकर इवोदितः ।
राक्षसारत्वरितं जग्मुर्दशग्रीवनिवेशनम् ॥३७॥
तेऽभिगम्य दशग्रीवमासीनं परमासने ।
ऊचुर्बद्धांजलिपुटाः सर्व एव निशाचराः ॥३८॥
प्रबुद्धः कुंभकर्णौ वै भ्राता ते राक्षसेश्वरः ॥३९॥
कुंभकर्णाला जागृती :
देहस्फुर्तीचेनि कैवाडें । उघडी नेत्रांची कवाडें ।
श्रवणाचें टाळें उघडे । वाचा निवाडें वदे स्पष्ट ॥ ४ ॥
प्राण परिचारितां घ्राणीं । सावधानता सकळ करणीं ।
बुद्धी बोद्धव्य बोधुनी । संकल्प मनीं चेतविले ॥ ५ ॥
एक निःशंक सुंदरा । चंदन चर्चिती निशाचरा ।
एक घालिती विंझणवारा । एकी राक्षसेंद्रा थापटिती ॥ ६ ॥
गीरवाद्यस्वर सुस्वर । प्रमदागायन अति मधुर ।
ऐकोनि उठिला निशाचर । अदि दुर्धर भयानक ॥ ७ ॥
उग्र क्रूर भयानकदृष्टी । चळीं कांपे पोटीं ।
प्रमदा पळाल्या उठाउठीं । सैन्य बारा वाटीं पळालें ॥ ८ ॥
जांभया देतां निशाचर । जैसें उघडलें पाताळविवर ।
तैसें मुख पसरिलें दुर्धर । अति उग्र भयानक ॥ ९ ॥
विजुतेंजें अति कडाडीं । जिव्हा लखलखित तांबडी ।
कराळ विक्राळ दाढांची जोडी । प्रळयाग्रिपाडीं सतेज दृष्टी ॥ ११० ॥
भयानक रुप भयानक दृष्टी । भयानक सर्वांगाची पुष्टी ।
परम भयानक उठिला सृष्टीं । कापतीं पोटीं सुर सिद्ध ॥ ११ ॥
प्रबोध झाला कुंभकर्णा । राक्षस सांगो येती रावणा ।
प्रवेशोनि लंकाभवना । सभास्थाना ते आले ॥ १२ ॥
सिंहासनीं दशानन । दूत घालिती लोटांगण ।
प्रबोध पावला कुंभकर्ण । कर जोडून सांगती ॥ १३ ॥
उर्वशीचा चमत्कार । वीणा सज्जोनि सुस्वर ।
प्रबोधिला निशाचर । महावीर कुंभकर्ण ॥ १४ ॥
कुंभकर्णाला दूतांकरवी रावणाची आज्ञा :
रावण सांगें दूतांसी । परम क्षुधा कुंभकर्णासी ।
तृप्तिभोजन देवोनि त्यासी । मजपासीं मग आणावा ॥ १५ ॥
शिघ्र न पवे अन्नाअहार । पुढें पाठविला फलाहार ।
मेष वराह जंबूक उष्ट्र । कळप अपार गीळित ॥ १६ ॥
मेंढरें घालितां मुखांत । कानावाटे निघती मेमत ।
एक तीं गेलीं उशींत । तेणें शिंकत सटसटां ॥ १७ ॥
शेंबुडाच्या बेडक्यांत । राक्षस दडपती असंख्यात ।
रावणाचे सभेआंत । शेंबूडपर्वत वीरांवरी ॥ १८ ॥
कुंभकर्णाच्या शेंबुडात । सभा जाहली सचैल स्नान ।
तरी तो नव्हे तृप्त । मृगे भक्षित चितळेंसीं ॥ १९ ॥
कर्हीं घशांत आरडत जात । वराह गिळी ओरडत ।
रानम्हैसे घशांत जुंझत । थडके देत कळप गिळी ॥ १२० ॥
हस्ती सांपडल्या हातातळीं । ध्वजा पताका महावतेंसीं गिळी ।
रावण शंकला ते काळी । करील होळी लंकेची ॥ २१ ॥
द्रष्टुमिच्छति ते राजा सर्वराक्षसपुंगवः ।
कुंभकर्णः सुदुर्धर्षो भ्रातुराज्ञाय शासनम् ॥४०॥
तथेत्युक्त्वा महावीर्यः शयनादुत्पपात सः ।
प्रक्षात्य वदनं हृष्टः स्रातः परमभूषणः ॥४१॥
कुंभकर्णाला दूतांचा संदेश :
दूरोनि सांगती दूत । लंकेश भेटीसीं वाट पहात ।
ज्येष्ठाज्ञा मानोनि समर्थ । उठिला त्वरित कुंभकर्ण ॥ २२ ॥
कुंभकर्ण सभे अत्युग्र । सर्वार्थी गमे क्रूर ।
भ्रातृआज्ञेचा किंकर । मानी उक्त सर्वस्वें ॥ २३ ॥
मुख प्रक्षाळितां तेथ । गरळीसवें शतानुशत ।
राक्षस वाहों वाहून जात । चाळीं कांपत सेवक ॥ २४ ॥
गरळीच्या पुराआंत । तारुं घालोनि वीर काढित ।
अमित बुडाले जेथीचे तेथ । आणिले असंख्यात लावोनि कांसे ॥ २५ ॥
पिपासुरत्वरयामास पानं मद्यसमान्वितम् ।
ततस्तु त्वरितास्तस्य राक्षसा रावणाज्ञाया ॥४२॥
मद्यं भक्ष्यांश्च विविधान्क्षिप्रमेवानयंस्तदा ॥४३॥
कुंभकर्णाची क्षुधाशांती :
पशु भक्षितां असंख्यात । कुंभकर्ण जाला तृषित ।
मद्याचे घट अमित । मुखीं रिचवित अति त्वरा ॥ २६ ॥
मुखीं रिचवितां सहस्र घट । त्यांचा होय एक घोंट ।
कुंठ वाजे घडघडाट । हृदयस्फोट राक्षसां ॥ २७ ॥
ते संधी अति तांतडीं । असंख्य पक्वान्नपरवडी ।
लागवेगें रावण धाडी । राक्षसकोडी धांवत ॥ २८ ॥
ओदनाचे गिरिवर । शिड्या लावोनि निशाचर ।
स्वयें रिचविती पर्वताकार । तैसेच डोंगर पक्वान्नांचे ॥ २९ ॥
बाप कुंभकर्णाची थोरी । एकचि घांसे गटका करी ।
तृप्ति दिसेना पुढारीं । निशाचरीं आकांत ॥ १३० ॥
तृप्ति न पुरे कुंभकर्णा । धाक राक्षसां आणि रावणा ।
बुद्धि आठवली दशानना । मांसभोजना उपपादी ॥ ३१ ॥
प्रहर्षणार्थं मनसो दीप्तास्यो रक्तलोचनः ।
आददे क्षुधितो मांसं शोणितं तृषितोपिबत् ॥४४॥
मेदः कुंभाश्च मद्यं च पपौ शक्ररिपुस्तदा ।
ततस्तृप्त इति ज्ञात्वा समुत्पेतुर्निशाचराः ॥४५॥
शिरोमिश्च प्रणम्यैनं सर्वतः पर्यवारयन् ।
किमर्थमहमादृत्य भवद्भिः प्रतिबोधितः ॥४६॥
कच्चित्सुकुशलं राज्ञो भयं वा नेह किंचन॥४७॥
क्षुधेनें मुख अति विस्तीर्ण। आरक्त जिव्हा आरक्त नयन ।
तृप्ति न पवे कुंभकर्ण । धाडी रावण मांस आहार ॥ ३२ ॥
मांसपाक अति चोखट । मैरेयक मद्य श्रेष्ठ ।
मद्याचे कोटिकोटि घट । धाडी दशकंठ आहारार्थ ॥ ३३ ॥
सुखी व्हावा कुंभकर्ण । उत्तम पदार्थ रावण ।
स्वयें धाडी साक्षेपून । हर्ष संपूर्ण व्हावया ॥ ३४ ॥
मांसमद्याचे पैं घट । कुंभकर्णे केले गट ।
तरी क्षुधेचा लवलवाट । चाटी घोट मटमटां ॥ ३५ ॥
त्यासी सांगे स्वयें रावण । रणीं ठेसले वानरगण ।
भक्षूनि श्रीरामलक्ष्मण । तृप्ति संपूर्ण पावसी ॥ ३६ ॥
मैरेयकमद्यपान । साक्षेपें करावी रावण ।
तृप्ति पावोनियां पूर्ण । कुंभकर्ण डुल्लत ॥ ३७ ॥
मैरेयकमद्यपानपरिपाठीं । कुंभकर्णा तुष्टिपुष्टी ।
हर्षे उचंबळला पोटीं । आनंद सृष्टी न समाये ॥ ३८ ॥
तृप्ति पावोनि संपूर्ण । स्वस्थ बैसला कुंभकर्ण ।
तेव्हां सेवक प्रधान । करिती नमन साष्टांगें ॥ ३९ ॥
पूर्वीं येतां क्षुक्षितापासीं । जें देखे त्यातें ग्रासी ।
स्वस्थ बैसल्या सावकाशीं । आला त्यापासीं परिवार ॥ १४० ॥
सेवक देखोनि प्रधान । त्यांसी पुसें कुंभकर्ण ।
मज उठवावया काय कारण । स्वस्थ रावण आहे कीं ॥ ४१ ॥
स्वस्थ लंकाराज्यानुबंध । स्वस्थ माझे ज्येष्ठ बंधु ।
तरी कां केला मज प्रबोधु । कार्यानुवादु मज सांगा ॥ ४२ ॥
न ह्यल्पकारणे सुप्तं प्रबोधयति माह्शम् ।
तत्कथ्यतां यथार्थेन मम बोधनकारणम् ॥४८॥
अथवा ध्रुवमन्येभ्यो भयं परमुपस्थितम् ।
यदर्थमव त्वरितैर्भवद्भिः प्रतिबोधितः ॥४९॥
अद्य राक्षसराजस्य भयमुत्सादयाम्यहम् ।
पोथयिष्ये महेंद्र वा भक्षयिष्यामि वाऽनलम् ॥५०॥
क्षुल्लक कारणासाठी उठविल्याने कुंभकर्णाचा कोप :
अल्पकार्याकारणें । मज नुठविजे रावणें ।
मज साक्षेपें उठवणें । तो सांगणें कार्यार्थ ॥ ४३ ॥
अतिशयेंसीं अति निर्वाण । तुम्हांसीं आलें विघ्न दारुण ।
यालागीं माझें प्रबोधन । करवी रावण साक्षेपें ॥ ४४ ॥
रावणाचें अरि वीर । इंद्र चंद्र वरुण कुबेर ।
त्यांचा करीन मी संहार । दशशिरसुखार्थ ॥ ४५ ॥
रावणशत्रूची होळी । क्षणें करीन रणकल्लोळीं ।
तरीच मी आर्तुबळी । धुरेजवळी सुबंधु ॥ ४६ ॥
रावणहिताच्या समेंळीं । प्रळयानळ सगळा गिळीं ।
मर्दीन शत्रूची समफळी । तरीच मी सुबंधु ॥ ४७ ॥
एवं ब्रुवाणं संरब्धं कुंभकर्णमरिंदमम् ।
यूपाक्षः सचिवो राज्ञः कृतांजलिरुवाच ह ॥५१॥
न नो देवकृतं किंचिद्भयमस्ति कदाचन ।
गंधर्वदानवेभ्यो वा भयमस्ति न नः क्वचित् ॥५२॥
यादृशं मानुषाद्राज्ञो भयं घोरमुपस्थितम् ।
वानरैः पर्वताकारैर्लंकेय परिवारिता ॥५३॥
सीताहरणदुःखार्ताद्रामान्नः परमं भयम्॥५४॥
यूपाक्ष प्रधान कुंभकर्णाला परिस्थिती सांगतो :
कोपला देखोनि कुंभकर्ण । यूपाक्ष तयाचा प्रधान ।
त्यासी विनवी कर जोडून । विघ्नचिन्ह सांगावया ॥ ४८ ॥
देव दानव गंधर्व । गरुडादि पक्षी पन्नग सर्व ।
यक्षरक्षादि स्वयमेव । त्यांपासाव भय आम्हां नाहीं ॥ ४९ ॥
घेवोनि वानराचे भार । मनुष्यावतारी श्रीरामचंद्र ।
तेणें क्षीण केला दशशिर । युद्धी दुर्धर गांजोनी ॥ १५० ॥
राघवें विंधितांचि बाण । लंकेशाचा जावा प्राण ।
रामें देवोनि जीवदान । रणीं रावण सोडिला ॥ ५१ ॥
रावणें केले सीताहरण । तेणें रागें रघुनंदन ।
दुर्धर सज्जूनियां बाण । त्याचा प्राण घेऊं पाहे ॥ ५२ ॥
तरी कृपाळु रघुनाथ । रावण सोडिला जीवें जीत ।
रणीं सांपडल्या लंकानाथ । न करीच घात श्रीराम ॥ ५३ ॥
श्रीरामापरतें सर्वथा । भय नाहीं लंकानाथा ।
ऐसें कुंभकर्ण ऐकतां । सक्रोधता गर्जिन्नला ॥ ५४ ॥
स यूपाक्षवचः श्रुत्वा भ्रातुश्च भयामागतम् ।
कुंभकर्णो विवृत्ताक्षो यूपाक्षमिदमब्रवीत् ॥५५॥
सर्वमद्यैव यूपाक्ष हरिसैन्यं सलक्ष्मणम् ।
राघवं च रणे हत्वा पाश्र्जद्रक्ष्यामि रावणम् ॥५६॥
तस्याथ वाक्यं वदतो निशम्य सगर्वितं रोषविवृद्धघोरम् ।
महोदरो राक्षसयोधमुख्यः कृतांजलिर्वाक्यमिदं बभाषे ॥५७॥
पश्चादपि महाबहो शत्रून्युधि विजेष्यासि ।
त्वदृर्शनपरं तावत् भ्रातरं द्रष्टुमर्हसि ॥५८॥
महोदरवचः श्रुत्वा राक्षसैः परिवारितः ।
कुंभकर्णो महातेजाः संप्रतस्थे महाबलः ॥५९॥
यूपाक्षाचे बोलणे ऐकून कुंभकर्णाचा क्रोध :
ऐकोनि यूपाक्षवचन । श्रीरामयुद्धीं दुःखी रावण ।
ऐसें ऐकता कुंभकर्ण । करावया रण खवळला ॥ ५५ ॥
मारोनियां राम लक्ष्मण । निर्दाळूनियां वानरगण ।
मग मी येईन आपण । स्वयें रावण वंदावया ॥ ५६ ॥
वानरांचें मांस शोणित । तेणें राक्षस करोन तृप्त ।
रामलक्ष्मणांचें मांस रक्त । तें मी समस्त भक्षीन ॥ ५७ ॥
रावणशत्रूसी मर्दून । रणीं करोनि दृढ बंधन ।
सुखी करोनि दशानन । मग मी येईन नमस्कारा ॥ ५८ ॥
ऐकोनि कुंभकर्णगर्जन । महोदर मुख्य प्रधान ।
स्वयें बोलिला सुलक्षण । कर जोडून तें ऐका ॥ ५९ ॥
भेटीसीं उदित दशानन । त्यांसीं भेटोनि आपण ।
त्याचे घेवोनि अज्ञापन । रणकंदन करीं सुखें॥ १६० ॥
महोदराचें युक्त वचन । ऐकतां सुखी कुंभकर्ण ।
भेटावया दशानन । निघे आपण आल्हादें ॥ ६१ ॥
उदाराणां समद्यानां तदा राक्षसपुंगवः ।
पीत्वा घटसहस्त्रे द्वे तथा भुंक्त्वा च भोजनम् ॥६०॥
सज्जकर्णान्सजठरान्महिषान्शुलपैष्टकान् ।
अष्टो पशुशतान्येव पुरुषांश्चैकविंशतिः ॥६१॥
सुंभुज्य सुमहाकायो दावग्निरिव कत्तृणम् ।
कुंभकर्णो महाबहुर्गमनायोपचक्रमे ॥६२॥
सरोषश्चोत्कटोमत्तस्तेजोबलसमन्वितः ।
सोऽगच्छद्भवनं राज्ञो रक्षोगणमसन्वितः ॥६३॥
भेटी जालिया रावण । अवश्य करणें पडेल रण ।
ऐसें जाणोनि कुंभकर्ण । प्राशी आपण महामद्य ॥ ६२ ॥
सहस्रें सहस्र घटांच्या हारी । रिचविती त्याच्या मुखामाझारीं ।
तैसींच लोणचीं कोशिंबिरी । भोजनोपचारीं महामद्य ॥ ६३ ॥
सांडिया कुरवंडिया पापड । लाडू तिळव्याचे जोड ।
कुंभकर्णा भोजन गोड । पुरत कोड मद्येंसीं ॥ ६४ ॥
आठ शत म्हैशियांच्या हारी । गिळिल्या कोशिंबिरीवारी ।
एकवीस सहस्त्र पशु सोपचारीं । लोणच्यावारी भक्षिले ॥ ६५ ॥
दावाग्नीमाजी पडे तृण । तें जेंवी जळे न लागतां क्षण ।
तेंवी जें जें भक्षी कुंभकर्ण । तें तें संपूर्ण करी भस्म ॥ ६६ ॥
महाबाहु कुंभकर्ण । तृप्ति होवोनि संपूर्ण ।
भेटावया स्वयें रावण । निघे आपण अति गर्वे ॥ ६७ ॥
मदोन्मत्त बळोन्मत्त । गर्वोन्मत्त अति उन्मत्त ।
ऐसा राजगृहाआंत । प्रवेशत कुंभकर्ण ॥ ६८ ॥
एका जनार्दना शरण । संमुख देखोनि रावण ।
स्वयें कुंभकर्णे आपण । लोटांगण घातलें ॥ ६९ ॥
बंधुबंधूची भेटी । दोघे सांगती गृह्य गोष्टी ।
ते ते कथेची कसवटी । सावध दृष्टीं अवधारा ॥ १७० ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थ रामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
कुंभकर्णप्रबोधनं नाम विंशतितमोऽध्यायः ॥ २० ॥
ओंव्या ॥ १७० ॥ श्लोक ॥ ६३ ॥ एवं ॥ २३३ ॥
