अध्याय 22
वानरसैन्य मोजण्यासाठी रावण हेर पाठवितो
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
कुंभकर्ण नारदाची उक्ती सांगतो :
नारदसंवाद–लक्षण । समूळ मूळीचें रामायण ।
रावणासी कुंभकर्ण । स्वयें आपण सांगत ॥ १ ॥
शृणुष्वेदं महाराज मम वाक्यमरिंदम ।
यदर्थं तु पुरा सौम्य नारदाच्छुतवानहम् ॥१॥
षण्मासाद हमुत्थायअशित्वा भक्ष्यमुत्तमम ।
नच तृप्तोऽस्मि राजेंद्र ततोऽहं प्रस्थितो वने ॥२॥
बहूनि भक्षयित्वाहं सत्वानि विविधानि वै ।
भुवत्वा चाप्रीणनं कृत्वा शिलातलमुपाविशत ॥३॥
शत्रुदमनीं अति समर्था । ऐकें बापा लंकानाता ।
नारदमुखें मी ऐकिली कथा । सावधानता अवधारीं ॥ २ ॥
कुंभकर्ण – नारद भेट :
सहा मासां मज जागेपण । खातां उत्तम अन्नपक्वान्न ।
तृप्ती न पवेचि संपूर्ण । मग मी आपण वना गेलों ॥ ३ ॥
जावोनियां वनाप्रती । भक्षितां जींव नानाजाती ।
तेणें मज जाली तृप्ती । अति विश्रांती पावलों ॥ ४ ॥
अति विस्तीर्ण शिळातळ । वरी छाया सुशीतळ ।
तेथें बैसलों मी निश्चळ । नभोमंडळ निरीक्षोनि ॥ ५ ॥
तंव ब्रह्मवीणाझणत्कार । करीत रामनामाचा गजर ।
येतां नारदमुनीश्वर । नभी स्तवर म्यां देखिला ॥ ६ ॥
दिव्य चंदनाची उटी । त्रिपुंड्र रेखिला ललाटीं ।
दिव्य वनमाळ कंठी । स्वानंदपुष्टीं डुल्लत ॥ ७ ॥
शिलातलस्थोऽपश्यं वै नारदं शशिसमप्रभम् ।
आकाशेन दुतं यांतं मां च दृष्ट्वा स तु स्थितः ॥४॥
अवतीर्णश्च सहसा मया चैवाभिवादितः ।
उपविष्टः शिलायां तु ततोऽहं तु तमब्रुवम ॥५॥
कुत आगम्यते ब्रह्मन्कुतो वा प्रतिगम्यते ।
एवमुक्तो महाराज नारदो मामुवाच ह ॥६॥
देवानाभालयं मेरुं गतोऽहं देवसंसदि ।
युष्मत्तो भयभीतानां समाजस्तत्र सम्बभौ ॥७॥
मेरुपर्वतावर झालेल्या देवसभेचा वृत्तांत :
तपस्तेजें देदिप्त । तेजें शशिसूर्य लपत ।
नारद नभोमंडळी येत । अकस्मात देखिला ॥ ८ ॥
मज नारदें देखोनि नयनीं । क्षणैक स्थिरावला गगनीं ।
सवेंचि उतरोनि अवनीं । आला मुनि मजपासीं ॥ ९ ॥
मग म्या उठोनि आपण । मुनीस घातलें लोटांगण ।
मस्तकीं वंदोनियां चरण । शिळातळीं बैसविला ॥ १० ॥
शिळातळी बैसविल्या जाण । मुनीसी म्यां पुसिला प्रश्न ।
कोठोनि तुमचें आगमन । पुढारें गमन तें कोठें ॥ ११ ॥
ऐसा पुसतां प्रश्न । नारद हांसे गदगदोन ।
मग साक्षेपें आपण । सकारण गुज सांगे ॥ १२ ॥
मेरुगिरीवर देवसभेंत । तुमचेनि भयें भीत ।
समाज मिळाला समस्त । रावणांतउपाय ॥ १३ ॥
देव दानव मानव । यक्षोरग ऋषि गंधर्व ।
ब्रह्मा विष्णु सदाशिव । सर्व समुदाय मिळाला ॥ १४ ॥
मंत्रं संमंत्रिरे तत्र वधे रक्षः कुलस्य च ।
देवराजो निबद्धश्च यमः संख्ये पराजितः ॥८॥
जितौ तु सबलौ संख्ये कुबेरवरुणावपि ।
यज्ञा विध्वंसिताः विध्वंसिताः सर्वे धर्मिष्ठाश्च हता नृपाः ॥९॥
देवोद्यानानि भग्नानि स्त्रियो नीता यथेप्सितम् ।
चिंतयध्वं वधोपायं रावणस्य दुरात्म्नः॥१०॥
एवमुक्ते तु वचने ब्रह्मा देवानुवाच ह ।
अवध्यत्वं मया दत्तं दैवदैत्यैश्च राक्षसैः॥११॥
मानुषेभ्यो भयं तस्य वानरेभ्यश्च देवताः॥१२॥
रावणाच्या अतिक्रमणाबद्दल देवांच्या सभेत वाटाघाट :
तेथें मिळोनि देवसमुदाय । रावणवधाचा उपाव ।
मुख्य रावणाचा अन्याव । साभिप्राव तो ऐका ॥ १५ ॥
मुख्य इंद्र घातला बांधवडीं । आणीक देव तेहतीस कोडी ।
कुबेर जिंतला रणधांदडीं । केलीं बापुडीं यमवरुणें ॥ १६ ॥
विध्वंसिले याज्ञिक यज्ञ । मारिले धार्मिक जन ।
मारिले अग्निहोत्री ब्राह्मण । अन्याय संपूर्ण लंकेशा ॥ १७ ॥
चैत्रवन नंदनवन । विध्वंसूनि देवोद्यान ।
येणें वाढविलें अशोकवन । स्त्रियांसी रमण रमावया ॥ १८ ॥
देवस्त्रिया असुरस्त्रिया । नागकन्या पद्मिनी प्रिया ।
बळेंचि आणिल्या धरोनियां । मुख्य अन्याया हे मूळ ॥ १९ ॥
परदारांचें जें हरण । हाचि अन्याय अति दारुण ।
यालागीं रावणाचें जें मरण । अवघे जाण चिंतिती ॥ २० ॥
तेथें बोलिला ब्रह्मदेव । माझ्या वचनाचा अभिप्राव ।
मिळाल्या सुरसमुदाव । तरी दशग्रीव अवध्य ॥ २१ ॥
दारहरणकैवारा । करुं आल्या नरवानरां ।
तत्काळ मरण दशशिरा । सत्य साचार ब्रह्मवाणी ॥ २२ ॥
सुरासुरसमूहेऽपि वधस्तस्य विद्यते ।
तस्मादेष हरिर्देवः पद्मनाभस्त्रिविक्रमः॥१३॥
पुत्रो दशरथस्यास्तु चतुर्व्यहः सनातनः।
भवंतो वसुधांगत्वा विष्णोरस्य महात्मनः॥१४॥
वानराणां तनुं धृत्वा सहायत्वं करिष्यथ ।
एवुमक्त्वा ततो ब्रह्मा तत्रैवांतरधीयत॥१५॥
एतदाख्यातवान्मह्यं नारदो भगवानृषिः ।
यथातत्त्वमशेषण ततो यातः सुरालये॥१६॥
सोऽयं विष्णुः सुरैः सार्द्धं वानरत्वमुपागतैः ।
तन्मह्यं रोचते सीता रामाय प्रतिदीयताम्॥१७॥
नमस्व रामं राजेंद्र रक्ष चात्मानमात्मना।
योग्यश्च राघवो मित्रं संधिश्चैवोत्तमो भवेत्॥१८॥
ब्रह्मवराने सुरासुरी अवध्यता आणि वानर
मानवांकडुन रावण वध होईल असा वृत्तांत :
सुरासुरीं अवध्यता । ब्रह्मवरदें लंकानाथा ।
नरवानर याच्या घाता । होय सांतता स्वयंभू ॥ २३ ॥
पद्मनाभ विष्णु विख्यात । तो होईल दशरथाचा सुत ।
रामलक्ष्मणशत्रुघ्न भरत । व्यूह चतुर्थ पुरुषार्थे ॥ २४ ॥
रणीं गांजावया दशशिर । सकळ जे कां सुरवर ।
होती दुर्धर वानरभार । निशाचर मारावया ॥ २५ ॥
वानर साह्य श्रीरामासीं । श्रीराम रक्षिता वानरांसी ।
ऐसें ब्रह्मयानें देवांपासी । निश्चयेंसी नेमिलें ॥ २६ ॥
मिळोनियां वानरभार । रणीं मारिती निशाचर ।
श्रीराम मारील दशशिर । सबधुंपुत्र ससैन्य ॥ २७ ॥
परम कपटी इंद्रजित । अभिचारी निकुंभळेआंत ।
त्याचा सौमित्री करील घात । निजपुरुषार्थप्रतापें ॥ २८ ॥
नरवानर मिळोन । करितील राक्षसां निःसंतान ।
ऐसें विरंचिवरदान । ब्रह्मवचन नव्हे मिथ्या ॥ २९ ॥
वर वदोनियां स्पष्ट । ब्रह्मा जाला अदृष्ट ।
ते हे नरवानर सुभट । आले यथेष्ट लंकेसीं ॥ ३० ॥
रामांना सीता परत करुन शरण जावे
अशी कुंभकर्णाची रावणाला सूचना :
आमच्या नाशासी कारण । समुद्रीं तरती पाषाण ।
रावणा निश्चयेंसीं जाण । आलें मरण आम्हांसी ॥ ३१ ॥
मिथ्या न होय नारदवचन । जालें प्रत्यक्ष प्रमाण ।
ते हे वानर जाण । आले गर्जोन लंकेवरी ॥ ३२ ॥
राक्षस मरती कपि न मरती । तुवांचि सांगितलें मजप्रती ।
काळ साह्य रघुनाथीं । जाण निश्चितीं लंकेशा ॥ ३३ ॥
श्रीराम परमात्मा ब्रह्ममूर्ती । विरोध न करावा त्याप्रती ।
त्यासी अर्पून सीता सती । सुखसंवित्ती भोगावी ॥ ३४ ॥
राक्षस मरती कपि न मरती । हे आत्मत्वाची निजप्रातीती ।
समुद्रीं पाषाण तरती । दुजी प्रतीती ईश्वरत्वाची ॥ ३५ ॥
जेणें भंगिलें शिवचाप । त्यासीं न चले गा प्रताप ।
देखतां विरोधें श्रीरामरुप । येतो चळकांप सर्वांगीं ॥ ३६ ॥
श्रीरामासी करितां रण । प्रणांते जालासी क्षीण ।
रणीं रामें दिधलें जीवदान । त्यासीं कां शरण न रिघावें ॥ ३७ ॥
आत्मसत्ता ईश्वरसत्ता । नित्य अधीन श्रीरघुनाथा ।
त्यासीं न ये विरोध करितां । अर्पून सीता करी सख्य ॥ ३८ ॥
घालोनियां लोटांगण । सीता करोनि रामार्पण ।
श्रीरामासीं रिघाल्या शरण । सुखसंपन्न सर्वदा ॥ ३९ ॥
श्रीरामासीं रिघोनि शरण । मुख्यत्वें वांचवीं निजप्राण ।
तोचि सकळ कुळा संरक्षण । आमचेंही मरण चुकेल ॥ ४० ॥
श्रीरामासीं रिघाल्या शरण । स्वप्नी नाहीं जन्ममरण ।
विघ्नाचें होय निर्विघ्न । सुखसंपन्न सर्वदा ॥ ४१ ॥
सती श्रीरामाची सीता । स्वयें श्रीरामासी अर्पितां ।
तुज संदेह कोण लंकानाथा । विरोध वृथा कां करिसी ॥ ४२ ॥
कुंभकर्णवचः श्रुत्वा रावणो राक्षसेश्वरः ।
तूष्णींभूतश्चितयित्वा ततो वाक्यमुवाच ह ॥१९॥
कुंभकर्णमहाप्राज्ञ कुरुष्व वचनं मम ।
कोऽसौ विष्णुरिति ख्यातो यस्मात्वं तात बिभ्यसे ॥२०॥
दैवत्वेन न मन्येऽहं तथान्ये देवदानवाः ।
मानुषत्वं गते तस्मिन्किं भयं त्वामुपस्थितम ॥२१॥
नित्यमाहारभूतास्तु मानुषाःस्म सदाबलाः ।
खादयित्वा तु यं पूर्वं कथं पश्चान्नमाम्यहम् ॥२२॥
प्रणम्य मानुषं रामं सीतां दत्वा तु तस्य वै ।
हास्यस्पदत्वं लोकानामनुयास्यामि पृष्ठतः ॥२३॥
कुंभकर्णाची सूचना रावणाला अमान्य :
ऐकोनि कुंभकर्णाचें वचन । रावणा पडियेलें मौन ।
महादूःखें आंदोलायमान । अति उद्विग्न सचिंत ॥ ४३ ॥
ज्याचेनि बळें करावें रण । तोचि कुंभकर्ण आपण ।
सीता श्रीरामासी अर्पून । रिघावें शरण सांगत ॥ ४४ ॥
बिभीषण येच अर्थी। नाना परींचिया उपपत्ती ।
चाळूनियां सर्व युक्ती । शरण रघुपती रिघा म्हणे ॥ ४५ ॥
संमुख लक्षोनि कुंभकर्ण । सरोष बोले रावण ।
झोंपें जालासि सज्ञान । बोलसी वचन चापल्यें ॥ ४६ ॥
रावणाची विचारसरणी :
विष्णु विष्णुपणें असतां । मज संमुख न येचि युद्धार्था ।
तो नीचत्वें आला मनुष्यता । त्याची सभयता ते किती ॥ ४७ ॥
मनुष्य विष्णु स्वयें सांगती । सांगसागों स्वयें भिसी ।
शेखीं मजसी भेडसाविसी । थोर जालासी पुरुषार्थी ॥ ४८ ॥
मनुष्य आमचें खाजुकें । सगळीं भक्षूं यथासुखें ।
तूं भितोसी त्याचेंनि धाके । थोर तवकें पुरुषार्थी ॥ ४९ ॥
अति धाकें धाकोनि थोर । अजासी वंदितां लाजे व्याघ्र ।
तेंवी म्यां वंदितां श्रीरामचंद्र । लज्जा थोर मज माझी ॥ ५० ॥
मनुष्य आमचा आहार । त्यासी म्यां करावा नमस्कार ।
तैं मज हांसती सुरासुर । निशाचर उपहासिती ॥ ५१ ॥
रणीं इंद्र आणितां बांधोन । बंदी घालितां सुरगण ।
विष्णु लपता भेण । न करीच रण अतिं धाकें ॥ ५२ ॥
विष्णूसकट इंद्रादि देव । दैत्य दानव मानव ।
म्यां तृणप्राय केले सर्व । त्या मज भय मनुष्याचें ॥ ५३ ॥
श्रीराम मनुष्यमात्र जाण । सीता अर्पून रिघावें शरण ।
हे मज लज्जा अति दारुण । भय कोण रामाचें ॥ ५४ ॥
सर्पें वंदावे मुषकासी । गरुडें वंदावे सर्पासी ।
तेंवी भक्ष्यभूत श्रीरामासी । केंवी म्यां त्यासी वंदावे ॥ ५५ ॥
पूर्वीं भक्षिले मनुष्यांसी । तेंचि मनुष्यत्व श्रीरामासीं ।
मज शरण रिघतां त्यासी । उपहासासी पावेना ॥ ५६ ॥
श्री रामाचे शरणपणें । नित्यावृत्ती त्यांचें होणें ।
पाठीसीं चालतां रावणें । लाजिरवाणें तिहीं लोकीं ॥ ५७ ॥
यदि वा राघवो विष्णुर्व्यक्तं ते श्रोत्रमागतः ।
देवतानां हितार्थाय प्रविष्टो मानुषीं तनुम् ॥२४॥
अत्यंतं वैरिणं रामं यं नमस्कर्तुमिच्छसि ।
अस्मान्हंतुं किलायातः स संधेयः कथं मया ॥२५॥
यदि रामः स्वयं विष्णुर्लक्ष्मणः शेषसंमितः ।
स वानराणां राजानं सुग्रीवं शरणं गतः ॥२६॥
अहोस्य सदृशं सख्यं तिर्यग्योनिगतैः सह ।
वीर्यहीनस्तु किं विष्णुर्योगतो ऋक्षवानरान् ॥२७॥
रावणाची दर्पोक्ती :
श्रीराम विष्णु तत्वता । मुनि मुखें त्वां ऐकिली कथा ।
तो देवांचियां हितार्था । आमुच्या वधार्था मनुष्य जाला ॥ ५८ ॥
विचारितां निजनिर्धारीं । श्रीराम आमुचा अत्यंत वैरी ।
त्यांसी अर्पूनि सीता सुंदरी । म्हणसी तूं करीं नमस्कार ॥ ५९ ॥
आमुच्या वधाकारणें । श्रीरामें मनुष्यत्व धरणें ।
त्यासीं म्या सख्य करणें । जीवें प्राणें घडेना ॥ ६० ॥
सर्पा मुंगसासीं सौजन्य । करीवी ऐसा आहे कोण ।
तेंवी राम आण रावण । सख्य संपूर्ण घडेना ॥ ६१ ॥
श्रीरामासीं सौजन्य । करुनि देतां अलिंगन ।
खेंवा सवेंचि मी गिळीन । मनुष्यभक्षण तें आम्हां ॥ ६२ ॥
केळें दिधल्या वानरा करीं । तें काय आठ प्रहर धीर धरी ।
तत्काळचि गटका करी । तेंवी खेंवामाझारीं श्रीराम ॥ ६३ ॥
श्रीराम विष्णु जरी आपण । सौमित्र शेषावतार संपूर्ण ।
तरी कां सुग्रीवा गेला शरण । शुद्ध्यर्थ जाण सीतेच्या ॥ ६४ ॥
श्रीरामासीं विष्णुत्व कदा न घडे । सीतेलागीं होवोनि वेडें ।
वनीं रडे पडे झडे । विष्णुत्व घडे कैसेनि ॥ ६५ ॥
तिर्यग्योनी जे वानर । पालेखाइरे वनचर ।
त्यांच्याशीं सख्य करी रामचंद्र । तो राघवेंद्र अति नीच ॥ ६६ ॥
विष्णुसीं नाहीं पुरुषार्थ । बळींसीं न करीच युद्धार्थ ।
छळणें झाला तो अतीत । यज्ञ समयीं याचक ॥ ६७ ॥
स्वयें वामनरुपें मागोन । त्रिविक्रमाक्रमें घेतां जाण ।
समुद्रमेखळा पृथ्वी दान । करोनी छळण घेतली ॥ ६८ ॥
पृथ्वी घेवोनियां दान । सवेंचि कैसा कृतघ्न ।
दैत्यासीं लाविलें बंधन । कपटी पूर्ण श्रीविष्णु ॥ ६९ ॥
पुढिलासी करितां छळ । सदाचें अपेशी कपाळ ।
बळीनें केला द्वारपाळ । सर्व काळ तिष्ठत ॥ ७० ॥
कुडा कपटी हीन दीन । विष्णूसीं नाहीं आंगवण ।
त्यांतही आलें मनुष्यपण । आम्हीं कां शरण रिघावें ॥ ७१ ॥
उपकार अपकार करणें । याच परी विष्णूचें जिणें ।
त्यासीं म्यां शरण रिघणें । लाजिरवाणें तिहीं लोकीं ॥ ७२ ॥
यदा मे निर्जिता देवाःस्वर्गं गत्वा त्वया सह ।
तदा किं नास्ति विष्णुत्वं तस्य देवस्य राक्षस॥२८॥
सांप्रतं कुत आयातः स विष्णुर्येन बिभ्यसि ।
शरीररक्षणार्थाय ध्रुवं ते वाक्यमिदृशम्॥२९॥
नायं क्लीबयितुं कालःकालो युद्धे निशाचर ।
आयुःपितामहात्प्राप्तं त्रैलोक्यं च वशीकृतम्॥३०॥
रागवं प्रणमे कस्माद्धीनवीर्यपराक्रमम् ।
गच्छ स्वशयनीयाय शश्वत्वं विजतज्वरः॥३१॥
शयानं न च हन्यात्वां राघवो लक्ष्मणस्तदा ॥३२॥
कुंभकर्णाचा धिक्कार करुन रावणाची सिद्धता :
पूर्वी तुजसमवेत म्यां जाण । स्वर्गी जिंतिले देवगण ।
तै कां विष्णु न करी रण । आतां आंगवण त्या कैंची ॥ ७३ ॥
विष्णूस असतें विष्णुपण । तैं मजसीं न करीच रण ।
आतां आलें मनुष्यपण । त्यांसीं कुंभकर्ण भयभीत ॥ ७४ ॥
श्रीरामासी करवे रण । आपुला वांचवावया प्राण ।
रघुनाथा रिघावें शरण । भय संपूर्ण आम्हां सुचविसी ॥ ७५ ॥
क्लीब आणि दिससी लाठा । वृथा वाढलासी काग दिवटा ।
हीन दीन तूं मांसमोठा । अति करंटा नपुंसक ॥ ७६ ॥
आपुलिया मरणाभेण । श्रीरामा रिघा म्हणसी शरण ।
हें तुझें भ्याडपण । मज संपूर्ण कळों सरलें ॥ ७७ ॥
आजिंचा युद्धकाळ दारुण । तुवां सांडिली आंगवण ।
आतां जावोनि करीं शयन । अनुद्विग्न सुचित ॥ ७८ ॥
तुज निजलिया जाण । निद्रितासि रामलक्ष्मण ।
सर्वथा न मारिती जाण । निजावें आपण सुचित्त ॥ ७९ ॥
तुझी थोर आस होती देख । तिसी म्यां दिधलें तिळोदक ।
दावूं नकों काळें मुख । जाय आवश्यक करीं निद्रा ॥ ८० ॥
दीर्याय दिधलें ब्रह्मयानीं । ते म्यां वश केली अवनीं ।
तुवां निजोनि दीर्घशयनीं । केली हानि आयुष्या ॥ ८१ ॥
कुंभर्णा भागलासी । निदसुरा तूं डुकली जासी ।
जाऊन करावें पूर्ण निद्रेसीं । रण रामासीं मी करीन ॥ ८२ ॥
अहं रामं वधिष्यामि ससुग्रीवं सलक्ष्मणम् ।
वानरांश्च वधिष्यामि ततो देवान्महारणे ॥३३॥
विष्णुं चैव वधिष्यामि ये च तस्यानुयायिनः ।
गच्छ गच्छ स्वकं धाम चिरंजीव सुखी भव ॥३४॥
जानामि सीतां धरणीप्रसुतां जानामि रामं मधुसूदनं वा ।
अहं हि जाने स्वयमस्यवध्य् स्तेनाहृता मे जनकात्मजैषा ॥३५॥
न कामाच्चैव न क्रोधात्यजामिजनकात्मजाम् ॥३६॥
करोनिया रणकंदन । मुख्यत्वें श्रीरामे वधीन ।
सुग्रीव वधीन सहलक्ष्मण । वानरगण रणमारें ॥ ८३ ॥
सुरवरांच्या साह्यासीं । राम आला मृत्युलोकासी ।
श्रीराम विष्णु सुरवरांसी । मृत्युपासीं धाडीन ॥ ८४ ॥
सुरवरांचिया थाटी । रणीं मारीन उठाउठीं ।
मग लागोनि विष्णूच्या पाठीं । रिघोन वैकुंठी मारीन ॥ ८५ ॥
जे विष्णूचे उपासक । आणि विष्णूचे सेवक ।
रणीं शोधशोधोनि देख । एक एक मारीन ॥ ८६ ॥
असो हे वाढिवेची कथा । कोण श्रीराम कोण ते सीता ।
हें मज कळलें तत्वतां । सावधानता अवधारीं ॥ ८७ ॥
धरणीपासाव प्रसूता । अयोनिजा सती सीता ।
परब्रह्मत्व रघुनाथा । मजही तत्वतां कळलेंसे ॥ ८८ ॥
श्रीरामाचे स्वबोधबाण । त्यांसी म्यां अर्पिला जीवप्राण ।
तरी सीता देवोनि आपण । श्रीरामा शरण रिघेंना ॥ ८९ ॥
अभिलाषितां जनकदुहिता । श्रीराम करील माझ्या घाता ।
तरी श्रीरामा अर्पून सीता । शरण रघुनाथा रिघेंना ॥ ९० ॥
सीता अभिलाषितां मज मरण । जाणोनि केलें सीताहरण ।
सीता न करीं रामार्पण । न रीघें शरण श्रीरामा ॥ ९१ ॥
राज्यलोभसकामता । न सांडीं मी जनकदुहिता ।
श्रीराम आला सक्रोधता । तरी मी सीता सोडींना ॥ ९२ ॥
देहलोभसभयता । मृत्युभय वाजतां माथां ।
तरी मी न सोडीं गा सीता । निजपरमार्थाचेनि लोभें ॥ ९३ ॥
ऐकें कुंभकर्णा सावधान । तुझ्या अंगी भेडसपण ।
वांचवावया निजप्राण । निगावें शरण श्रीरामा ॥ ९४ ॥
सेवितां श्रीरामाचे पाय जाण । तुज बाधेना जन्ममरण ।
नित्य निर्भय व्हावया जाण । रिघावें शरण श्रीरामा ॥ ९५ ॥
सेवितां श्रीरामाचे पाय तुज । बिभीषण होईल साह्य ।
यालागीं तूं शीघ्र जाय । शरण लवलाहें श्रीरामा ॥ ९६ ॥
आतां जावोनी करी शयन । कां श्रीरामा रिघें शरण ।
ऐसें गर्जतां रावण । कुंभकर्ण क्षोभला ॥ ९७ ॥
कुंभकर्णः पुनर्वाक्यं साश्रुपूर्णमभाषत ।
अलं राक्षसशार्दूल संतापमुपगम्य हि ॥३७॥
रोषशोकौ परित्यज्य स्वस्थो भवितुमर्हसि ।
अवश्यं तु हितं वाच्यं सर्वावस्थं महीपतिम् ॥३८॥
बंधुवादादभिहितं भ्रातुः स्नेहाच्च पार्थिव ।
सदृशं यत्तु कार्येऽस्मिन्कर्तुं स्निग्धेन बंधुना ॥३९॥
अनभिज्ञा हि शास्त्राणां बहवः पशुबुद्धयः ।
कूर्खमंत्रिगणोपेतो भ्राता मे पापबुद्धिभिः ॥४०॥
वस्त्रांतेनाहरन्नग्निं पापैर्न प्रतिषेधितः ॥४१॥
रावणाचा धिक्कार ऐकून कुंभकर्णाला क्रोध, परंतु वस्तुस्थिती सांगतो :
रावणाचे कठिण वचन । ऐकोनियां कुंभकर्ण ।
कोपे नेत्रीं अश्रुपूर्ण । तरी शांत वचन अनुवादे ॥ ९८ ॥
ऐकें सुबंधो सावधान । परापवादानुवादन ।
तेणें तुज सुख कोण । करिसी गर्जन दशमुखें ॥ ९९ ॥
इतरांची गोष्टी कायसी । मजचि सख्या निजबंधूसीं ।
वर्मीं वाग्बाण विंधिसी । अति क्षोभेंसी क्षोभोनी ॥ १०० ॥
विनंती ऐकें दशानना । कोप आंवरुन मना ।
स्वस्थ बैसोनि सावधान । कार्यकारणा विवंची ॥ १ ॥
बंधूनें बधूच्या होतोत्की । न पुसतां सांगाव्या भूपती ।
ऐसी आहे स्नेहाची जाती । तूं कां तदर्थीं कोपसीं ॥ २ ॥
निजबंधूचें निजहित । स्वयें सांगती कालोचित ।
आप्तवादें निग्रहांत । नेमून सांगत बंधुत्वें ॥ ३ ॥
बिभीषणें हित सांगतां । वृथा क्षोभलासी लंकानाथा ।
त्यासी हाणोनिया लाता । शरण रघुनाथा धाडिला ॥ ४ ॥
त्याचि बिभीषणाच्या वचना । प्रतीति आली दशानना ।
आतां करितोसी रुदना । स्वहितज्ञाना नेणसी ॥ ५ ॥
माझा बिभीषण येथें असता । तरी तो चुकविता अनर्था ।
ऐसें बोलसी लंकानाथा । शेखीं स्वहिता नेणसी ॥ ६ ॥
राजा रावण तूं अगाध । सहावा बंधूचा अपराध ।
स्वहित मानूनि विरोध । सखा बंधु दवडिला ॥ ७ ॥
स्वयें राजा तूं अज्ञान । प्रधान पशुबुद्धिसमाना ।
रामें करितां सेतुबंधन । तैं कां विघ्न न करीचि ॥ ८ ॥
सेतु बांधिता रघुनाथा । गर्वें न कळलें लंकानाथा ।
प्रधान अति उन्मादता । कोणे स्वहिता लक्षावें ॥ ९ ॥
लावोनियां भेरी निशाण । लंके आला रघुनंदन ।
देखोनि वानरांचे सैन्य । आतां उद्विग्न होतसां ॥ १० ॥
अग्नि बांधोनि वस्त्रांसी । जेंवी नेसविजे शरीरासी ।
तैसी दशा रावणासीं । केली पापराशी प्रधानीं ॥ ११ ॥
आणितां श्रीरामपरदारा । कोणी निषेधिना लंकेश्वरा ।
अनुमोदून दशशिरा । पापाचारा प्रवर्तविलें ॥ १२ ॥
सीताकोपतेजानुवृत्तीं । राक्षसांची शौर्यशक्ती ।
निःशेष गेली गा भस्मांतीं । उरले दिसती निर्वींर्य ॥ १३ ॥
अभिलाषितां सीता सती । रावणाचीं यशःकीर्ती ।
अवघी जाली गा अपकीर्ती । जग निंदिती नष्टत्वें ॥ १४ ॥
रावण भोगी सीतारत्न । आम्ही रामासीं करुं रण ।
ऐसें बोलिले प्रधान । काळें वदन तयांचें ॥ १५ ॥
तुमची यश कीर्ति शौर्यवृत्ती । जळाली सीताक्रोधानुवृतीं ।
अवघियांची क्षीण शक्ती । रणीं मारुति न जिंकवे ॥ १६ ॥
एकला एक हनुमंत । तेणें मारिला अखया सुत ।
इंद्रजित करोनि हताहत । केला निःपात सैन्याचा ॥ १७ ॥
ते काळीं कपींसीं रण । करावया नाही आंगवण ।
पळाले सैन्येंसी प्राधान । जीव घेऊन लंकेशा ॥ १८ ॥
येथें आणिली सीता सती । तुमची भस्म जाली शक्ती ।
रणीं न ये यश कीर्ती । जाण निश्चिती लंकेशा ॥ १९ ॥
कुभकर्णाला रावणाची युद्ध करण्याविषयी विनंती :
रावण म्हणे कुंभकर्ण बंधु । किती लाविसी गतापराधु ।
पुढां ओढवला युद्धसंबंधु । आला सन्नद्ध कपितभार ॥ २० ॥
ऐकोनि रावणाचें वचन । कुंभकर्णा आले स्फुरण ।
करावया रणकंदन । काय गर्जोन बोलत ॥ २१ ॥
नैवमर्हसि वत्कुं त्वं मयि जीवति पार्थिव ।
तमहं शासयिष्यामि यत्कृते परितष्यते ॥४२॥
शत्रुणां कदनं पश्य क्रियमाणं मयानघ ।
अद्य पश्य महाबाहो मया समरमूर्द्धनि ॥४३॥
हतं रामं सह भ्रात्रा द्रवंतीं कपिवाहिनीम् ।
अद्य रामस्य दृष्ट्रवा त्वंमया नीतं रणे शिरः ॥४४॥
सुखी भव महाराज सीता भवतु दुःखिता ।
अद्य रामस्य निधनं पश्यंतु सुमहत्प्रियम् ॥४५॥
कुंभकर्ण युद्धावर जाण्याची तयारी दाखवितो :
त्रिसत्य सत्य नारदवचन । श्रीरामबाणीं आम्हां मरण ।
हेंचि बोलता आपण । दुःखी रावण होतसे ॥ २२ ॥
आम्हां अवश्य आलें मरण । दुःखी न करावा रावण ।
जेणे पावे सुख संपूर्ण । तैसे आपण अनुवादे ॥ २३ ॥
कुंभकर्ण म्हणे रावणा । मज जीवें जिता जाणा ।
तुज मी जाऊं नेदीं रणा । रघुनंदनासी युद्धार्थी ॥ २४ ॥
मी घरचा सेवक निजबंधु । असतां स्वामींसीं युद्धसंबंधु ।
पडो देतां सेवक मंदु । परम बाधु सेवकत्वा ॥ २५ ॥
स्वयें करावया जाईन रणा । ऐसें न बोलावें वचना ।
तुझ्या शत्रूचे मर्दना । मी करीन लंकेशा ॥ २६ ॥
ज्याचा धाक अहोरातीं । नित्य वाहसी लंकापती ।
ते म्यां मारिले रणख्याती । मानीं निश्चितीं लंकेशा ॥ २७ ॥
राम लक्ष्मण निधडे दोनी । मी मारीन रणांगणीं ।
मारीन वानरांच्या श्रेणी । रणभंगाणी कपिकुळा ॥ २८ ॥
रणीं मारिले राम सौमित्र । हे बोलणें अनुमानकर ।
दोहींचें देईन आणूनि शिर । तरी मी साचार सेवक ॥ २९ ॥
आणिल्या श्रीरामाचें शिर । सुखीं होईल दशशिर ।
दुःखी होईल सीता सुंदर । ऐसा रणमार करीन ॥ ३० ॥
रणीं पाडिले राम सौमित्र । स्वर्गी देखती सुरवर ।
भूतळीं देखती नर किन्नर । ऐसा रणमार करीन ॥ ३१ ॥
अद्य रामं ससौमित्रिं ससुग्रीवं समारुतिम् ।
सर्वानेकायने हन्मि प्रतिज्ञा मे तवाग्रतः ॥४६॥
कुंभकर्णाची आत्मप्रौढी :
गर्जोनि बोले कुंभकर्ण । आजिंचें माझें मुख्य रण ।
शत्रु मारोनि संपूर्ण । आंगवण दावीन मी ॥ ३२ ॥
श्रीराम आणि लक्ष्मण । अंगद सुग्रीव हनुमान गहन ।
अवघे मारीन वानरगण । एकला जाण मी एक ॥ ३३ ॥
रणप्रवीण दोघे येथ । सौमित्री आणि रघुनाथ ।
त्यांसीं भिडेन रणाआंत । जंव पुरुषार्थ पुरे त्यांचा ॥ ३४ ॥
दोघे मारुन रणाआंत । वानर भक्षीन समस्त ।
सुग्रीव अंगद हनुमंत । लोणच्यार्थ खाईन ॥ ३५ ॥
एकला एक मी आपण । ऐसें करीन रणकंदन ।
रावणा वाहतों तुझी आण । परम प्रमाण हें माझें ॥ ३६ ॥
म्हणसी ऐसें कोणे काळीं । आजचि आतां ये वेळीं ।
मर्दून शत्रूंची समफळी । तुजजवळी येईन ॥ ३७ ॥
सायुध सज्ज सन्नद्ध जाण । युद्धा निघतां कुंभकर्ण ।
मंदोदरी आली आपण । रणकंदन वारावया ॥ ३८ ॥
युद्धा जातां कुंभकर्ण । क्षणार्धे राम घेईल प्राण ।
रणीं निमाल्या कुंभकर्ण । शिष्टाई पूर्ण चालेना ॥ ३९ ॥
श्रीरामासीं करितां रण । अवश्य मरेल कुंभकर्ण ।
रावणातें निवारावया जाण । आली आपण मंदोदरी ॥ ४० ॥
एका जनार्दना शरण । पुढें गोड निरुपण ।
मंदोदरी आणि रावण अनुवादन निजगृह्य ॥ ४१ ॥
स्त्रीपुरुषांचा एकांत । विवादामाजी परमार्थ ।
बाप लाघवी रघुनाथ । वैरियां देत सायुज्य ॥ ४२ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां रावण
कुंभकर्णसंवादो नाम द्वाविंशतितमोऽध्यायः ॥ २२ ॥
ओंव्या ॥ १४२ ॥ श्लोक ॥ ४६ ॥ एवं ॥ १८८ ॥
