अध्याय 69
दशरथाचे समाधान
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
श्रीराम व जानकी यांची युती कशी दिसली :
जेंवी सुवर्ण आणि कांती । प्रभा आणि दिप्ती ।
तेंवी सीता आणि रघुपती । स्वयें शोभती निजतेजे ॥ १ ॥
कापूर आणि दृती । प्रकाश आणि ज्योती ।
भानु आणि दिप्ती । तेंवी भासती एकरुप ॥ २ ॥
साकरेमाजी गोडी देखा । सागरीं लहरींच्या झुळुका ।
तेवी माजी रघुकुळटिळका । जनकदुहिता शोभत ॥ ३ ॥
धात्याआंगी सावित्री । उमा शंकरजानूवरी ।
रमा समीप मुरारी । तेंवी रावणारीजवळी जनकत्मजा ॥ ४ ॥
जानकीयुक्त रघुनाथ । देखोनियां अति मंडित ।
सदैव त्रैलोक्यीं समस्त । आनंदभरित पैं जाले ॥ ५ ॥
दिव्याच्या परिक्षेत सीता उत्तीर्ण झाल्यामुळे सर्वांनाच आनंद, देवांची पुष्पवृष्टी :
दिव्या उतरली जानकी । तेणें आनंद सकळिकीं ।
वानर नाचती हरिखीं । पुच्छ मस्तकीं उभवोनी ॥ ६ ॥
घालिती उलटीं कोल्हाटे । वृक्ष झेलिती वाडेंकोडें ।
एक झेलिती पर्वतखडे । हरिखें माकडें नाचती ॥ ७ ॥
नळनीळादि जांबवंत । हनुमान आणि सुग्रीव तेथ ।
येवोनि नमिला रघुनाथ । आनंदभरित सकळिक ॥ ८ ॥
बिभीषणादि प्रमुख । सकळीं नमिला रघुकुळटिळक ।
सुर नर आनंदले आवश्यक । पुष्पवृष्टी देख तिहीं केली ॥ ९ ॥
वानरराक्षसांचिये स्थानीं । माजि श्रीराम चूडामणी ।
समवेत जनकनंदिनी । पुष्पींकरोनी मंडित ॥ १० ॥
दशरथ व देवादिकांना श्रीरामांचे नमन व
सीतेला दिव्य करावयास लावले त्याचे स्पष्टीकरण :
सकंळ सभा पुष्पमंडित । देखोनियां रघुनाथ ।
मस्तकांजुळी अति विनीत । स्त्वन करित देवांचें ॥ ११ ॥
लोटांगण अति प्रीतीसी । ब्रह्मया आणि शंकरासी ।
इंद्रादिकां सकळांसी । नमन सावकांशी पैं केलें ॥ १२ ॥
लोटांगण दशरथासी । करुन विनवी सकळांसी ।
क्षमा करावी मानसी । सर्वथा उदासी न व्हावें ॥ १३ ॥
उल्लंघोनि तुमच्या वचनासी । दिव्य मागितलें जानकीसीं ।
कोप न करावा तद्विषीं । माझें विनंतीसी परिसावें ॥ १४ ॥
अनृतं साहसं माया मूर्खत्वमतिलोभता ।
अशौचत्वं निर्दयत्वं स्त्रीणां दोषाः स्वभावजाः ॥१॥
स्त्रियांचे स्वाभाविक सप्तदोष कोणते ? :
भलतिया स्त्रियेचे देहीं । करणी न करितां कांही ।
स्वाभाविक गुण पाहीं । ऐका तेही सांगेन ॥ १५ ॥
अनृताची ओतिली राशी । सत्य येवों नेदी दृष्टीसी ।
रिघोनि पतीच्या मानसीं । स्वेच्छा आणिकांसी विचरत ॥ १६ ॥
मनीं उद्यमाची ऐसी हांव । जे आकळीन ब्रह्मांड सर्व ।
तदर्थींचे युक्तिगौरव । अपार धांव मनाची ॥ १७ ॥
साहस करणें बहुत । तदर्थी शक्ति अद्‍भुत ।
इकडील तिकडे पर्वत । ठेवितां चित्त कष्टेना ॥ १८ ॥
बैसका सांडावी पर्वतीं । उलथों शके क्षिती ।
तरी विषयो धरिला चित्तीं । तो न सांडी भयलज्जा ॥ १९ ॥
हिताहित विचार । करणें नाहीं साचार ।
लोभें ओतिलें शरीर । क्रिया अपार मूर्खत्वाची ॥ २० ॥
ममतेचें तरी अधिष्ठान । आचार तितका लोभजन्य ।
सहसा उपरित नाहीं जाण । अपार श्रवण जरी केलें ॥ २१ ॥
कल्पपर्यंत गंगेप्रती । असतां पाषाणाची स्थिती ।
तिळही न भिजे निश्चिती । तेंवी श्रवणस्थिती स्त्रियांची ॥ २२ ॥
शौक त्यांचें केंवी सांगें । मद्याचा घट जेंवी गंगे ।
बुडवितांही सर्वांगें । नव्हे वेगे पैं शुद्ध ॥ २३ ॥
बाह्य दाविती आचार । अंतरीं वासना विचित्र ।
अहर्निशीं कामाचार । वृत्ति अपार सैरा विचरे ॥ २४ ॥
दयेचा तरी गंध नाहीं । कठिणताचि ओतिली देंही ।
विषयविषाद होतां पाहीं । डसे लवलाहीं घटीसीं ॥ २५ ॥
माता पिता अथवा पुत्र । भ्रतार हो कां सहोदर ।
खुती चुकतां अणुमात्र । घात सत्वर करुं पाहे ॥ २६ ॥
ऐसे स्त्रियेच्या देहीं । सहज गुण असती पाहीं ।
जनासी विश्वास न मने कांही । बहु उपायीं झाडा देतां ॥ २७ ॥
जानकीची निष्पापस्थिती। मीच जाणतों अंतरवृत्ती ।
इतरांसी यावया प्रतीती । दिव्य निश्चिती घेतलें ॥ २८ ॥
कपटबुद्धी दशग्रीवें । नेली होती कामभावें ।
तो परिहार केंवी संभवे । म्हणोनि दिव्यें अंगीकारिली ॥ २९ ॥
निष्पाप जाणावया जानकीसी । तुम्हींच प्रेरिलें दिव्यासी ।
अधिष्ठानत्रय अंतरवासी । निजव्रतासी प्रेरक ॥ ३० ॥
तुमचे आज्ञेवांचून । नाहीं करीत उदकपान ।
कोप न करावा आपण । आज्ञापन हें तुमचें ॥ ३१ ॥
केंव्हां आज्ञापिलें आम्हीं । तरी सांगेन ऐका स्वामी ।
इंद्रियांचें निर्गमागमीं । चळक तुम्हीं सर्वथा ॥ ३२ ॥
कार्य कारण कर्तव्यता । मज तों नाहीं सर्वथा ।
तुम्हीं प्रेरुनि तत्वता । जनकदुहिता शुद्ध केली ॥ ३३ ॥
पृथक् पृथक् सांगों नांवें । तरी सर्वज्ञ तुम्हीं स्वभावें ।
मज सर्वथा उपसाहावें । निजगौरवें क्षमावंती ॥ ३४ ॥
श्रीरामांच्या निवेदनाने संतुष्ट होऊन सर्वांनी त्यांची स्तुती वर्णिली :
ऐकोनि श्रीरामवचना । आश्चर्य जालें सुरगणा ।
घालोनियां लोटांगणा । रघुनंदना विनवित ॥ ३५ ॥
जयययाजी विशदबोधा । विमलकीर्ति विद्यारविंदा ।
विश्वात्म्या विश्ववृंदा । विश्वातीता विश्वेशा ॥ ३६ ॥
विद्याअविद्यातीत । सकळशास्त्रां आदिभूत ।
शास्त्रीं संपादितां अर्थ । तो तू निश्चित श्रीरामा ॥ ३७ ॥
सर्वांतर्यामी शाश्वत । सकळ जाणता अंतर्व्रत ।
जनापवाद इत्थंभूत । स्वामी यथार्थ संपादिला ॥ ३८ ॥
जिचेनि नांवे विश्वमुक्त । जे रामीं नित्य रत ।
प्रातःस्मरणीं नित्य स्मरत । तिचा भावार्थ प्रकट केला ॥ ३९ ॥
इतर सकळ साधकांसी । आचार्या जाली परियेसी ।
निष्ठेची परी आहे ऐसी । दृढत्वें जगासी उपदेश ॥ ४० ॥
अमलकीर्ति श्रीरघुनाथ । निर्मळ जानकीचें आचरित ।
सृष्टींत तुम्ही दोगे मंडित । कीर्ति अद्‍भुत त्रैलोक्यीं ॥ ४१ ॥
सीता लक्ष्मीर्भवान्विष्णुर्देवश्चकायुधः प्रभुः ।
वधार्थे रावणस्येह प्रविष्टो मानुषीं तनुम् ॥२॥
तदिदं नस्त्वया कार्यं कृतं धर्मभृतांवर॥३॥
आपण उभयतां साक्षात् लक्ष्मीनारायण आहात :
अस्मत्कार्यालागीं स्वामी । पूर्वी प्रार्थिलें होतें आम्ही ।
ते प्रार्थनेच्या उपक्रमीं । अवतार तुम्हीं दोघीं धरिला ॥ ४२ ॥
तें संपादावया इत्थंभूत । लक्ष्मी ते सीता निश्चित ।
आम्हांलागी कष्टली बहुत । कर्म देहांत आचरली ॥ ४३ ॥
मनीं न धरवे धरितां । चळकांप बोलतां चित्ता ।
तें कर्म जनकदुहिता । चळकांप बोलतां चित्ता ।
तें कर्म जनकदुहिता । सुरकार्यार्था आचरली ॥ ४४ ॥
तूं श्रीविष्णु परमात्मा । मनुष्यनाट्या रघूत्तमा ।
अवतरोनि मेघश्यामा । राक्षसाधमा निवटिलें ॥ ४५ ॥
राज्यभोगा देवोनि पाणी । दुस्तर निष्ठा अंगीकारुनी ।
वनवासी जालां वनीं । पावन अवनी करावया ॥ ४६ ॥
निजांगें साहोनि कष्ट । कर्म केलें पैं अचाट ।
निवटिला दशकंठ । सुरसंकट निरसिले ॥ ४७ ॥
एकद्विषयीं दातारा । माथां घ्यावें उपकाराअ ।
सृष्टिरक्षणीं कळवळा पुरा । तुज रघुवीरा पहिलेंची ॥ ४८ ॥
तूं सकळांचा आदिकर्ता । तूं सकळां प्रतिपाळता ।
सृष्टिघातका लंकानाथा । क्षणें रघुनाथा निवटिलें ॥ ४९ ॥
हें नवल नव्हे जगजेठी । तुझी विक्षेप भ्रुकुटी ।
क्षणें निवटील सकळ सृष्टी । मारितां दशकंठी नवल कोण ॥ ५० ॥
अनायासें रघुनाथा । कीर्ति केली जे तत्वता ।
उद्धारावया लोकां समस्तां । जाली सर्वथा जगद्वंद्य ॥ ५१ ॥
इममार्षं स्तवं दिव्यमितिहासं पुरातनम् ।
ये नराः कीर्तयिष्यंति नास्ति तेषां पराभवः ॥४॥
तुझा दास रघुनाथा । वाल्मीक अनागतवक्ता ।
तेणें गायिली जे कां कथा । ते यथार्थता संपादिला ॥ ५२ ॥
रामकथेवीण जगतीतळ । जालें होतें शून्यमंडळ ।
तें वसविलें सकळ । कीर्ति मंगळ करोनियां ॥ ५३ ॥
श्रीरामकथेचा महिमा :
श्रीरामकथा विशुद्ध । ज्याचे वाचेसी ये सिद्ध ।
तो पावे अगाध बोध । परमानंद श्रीरामें ॥ ५४ ॥
जो परिसे एकाग्रचित्ते । निमग्र होय निजार्थे ।
श्रीराम स्वयें तयातें । निजनिश्चितें स्वयें उद्धरी ॥ ५५ ॥
उद्धरी हा उद्‍गार पाहों । स्वयें न साहे रामरावो ।
अर्थ सबाह्य स्वयमेवो । आविर्भावो रामाचा ॥ ५६ ॥
अर्थरुप रघुनंदन । श्रोता वक्ता सबाह्य पूर्ण ।
स्वयें कोंदे पैं आपण । स्वानंदघन पूर्णत्वें ॥ ५७ ॥
असो श्रोत्यावक्त्याची कथा । रामकथेचा आदर धरितां ।
कळिकाळातें हाणोनि लाता । निजमुक्तता पाविजे ॥ ५८ ॥
कथेच्या ठायीं आदर । तरी श्रोते वक्ते जे नर ।
त्यांसी अनुमोदितां साचार । स्वयें रघुवीर सोडवी ॥ ५९ ॥
ऐसें देवोनि आशीर्वचन । देंवीं स्तविला रघुनंदन ।
रामें घालोनि लोटांगण । सकळ सुरगण वंदिले ॥ ६० ॥
करोनि सकळांचें स्तवन । सुखमय श्रीरघुनंदन ।
पुढें देखोनि हताशन । करी विनवण तयची ॥ ६१ ॥
भगवन्हव्यवाडीश लोकपावन पावक ।
शृणु मेऽस्याः परित्यागे कारणं त्वं विभावसो ॥५॥
जानाम्येनामहं साध्वीमनुरक्तां जितेंद्रियाम् ।
दृढव्रतसमाचारामात्मनः कर्मसंयताम् ॥६॥
श्रीरामांकडून अग्नीची प्रार्थना व वंदन :
जेंवी कोणी प्राकृत जन । येरयेरांच्या उपकारें पूर्ण ।
परस्परें करिती स्तवन । तेंवी रघुनंदन विनवित ॥ ६२ ॥
ऐकें स्वामी हताशा । सकळजठर निवासा ।
कर्मसाक्षी कर्माध्यक्षा । सकळपाळका जठराग्नी ॥ ६३ ॥
सकळलोकपावना । ऐकें स्वामी हुताशना ।
जनकजेच्या महिमाना । सावधान परिसावें ॥ ६४ ॥
साध्वी परम पतिव्रता । अनुरक्त सती सीता ।
जितेंद्रिय पैं सर्वथा । हें मी तत्वता जाणतसें ॥ ६५ ॥
जानकीच्या सत्वेंकरुन । पतिव्रता सतीत्व पूर्ण ।
निजसामर्थ्ये अति दारुण । स्वयें जाण आभासे ॥ ६६ ॥
ते जानकीच्या संदेहो । मज सर्वथा नाहीं पहा हो ।
लोकप्रतीतीचा निर्वाहो । निःसंदेहो पैं केला ॥ ६७ ॥
जानकी पतिव्रता पूर्ण । तथापि तुवां रक्षिली जाण ।
सर्वांगें उडी घालितां आपण । व्हावें दहन तेणें काळें ॥ ६८ ॥
तुवां रक्षिली साचार । तेणे वांचली सुंदर ।
मज भेटली सत्वर । हा उपकार पैं तुझा ॥ ६९ ॥
तुझेनि धर्मे हुताशनीं । भेटली जनकनंदिनी ।
म्हणोनियां लोटांगणी । घाली आपण श्रीराम ॥ ७० ॥
सीतास्पर्शाने अग्नीचे धन्योद्‍गार व रामांना वंदन :
तें देखतां हुताशन । आनंदमय होवोनि पूर्ण ।
लोटांगणीं रघुनंदन । स्वयें आपण विनवित ॥ ७१ ॥
ऐकें स्वामी रघुनाथा । निष्पाप तुझी निजशक्ति सीता ।
तिचेनि धर्मे तत्वता । नित्यमुक्तता मज आली ॥ ७२ ॥
सीतेचेनि स्पर्शे सांग । त्रिविधताप जाला भंग ।
निमाला माझा सकळ दाघ । सुख अभंग पावलों ॥ ७३ ॥
अहं दुष्ट रावणमेळें । रजोरागें अत्यंत काममेळें ।
विषयभोगीं दृढ काटळे । जग भेदिलें दोहीं सवां ॥ ७४ ॥
तितुके विटाळाचे मेळे । धुतां अत्यंत कष्ट जाले ।
बोली न बोलवे बोलें । देह जाले जर्जर ॥ ७५ ॥
ते सकळ कष्ट स्वामी । जानकीच्या पदसंगमीं ।
सकळ निस्तरलो आम्ही । जे कृतश्रमी न वचती ॥ ७६ ॥
जानकीचे पाय देखतां । सकळ मळाची क्षाळणता ।
स्वयें जाली रघुनाथा । बहुत आतां काय सांगूं ॥ ७७ ॥
जानकीचे पाय देखतां । सकळ मळाची क्षाळणता ।
स्वयें जाली रघुनाथा । बहुत आतां काय सांगूं ॥ ७७ ॥
माते जानकीचे संगतीं । सकळ मळाची जाली शांती ।
माझी उजळली निजदीप्ती । स्वप्रकाशस्थिती पावलों ॥ ७८ ॥
अभक्तांचा जठरपाक । करितां श्रमलों होतों देख ।
जानकीसंगें अलौकिक । विश्रांतिसुख पावलों ॥ ७९ ॥
ऐसी जानकीची स्तुती । करोनि नमिला रघुपती ।
तंव पुढें होवोनियां पशुपती । स्वयें विनंति करितसे ॥ ८० ॥
शंकरश्चापि भगवान्प्रहृष्टेनान्तरात्मना ।
पुष्कराक्ष महाबाहो कृतं कर्म महत्वया ॥७॥
दिष्ट्या शत्रुर्हतः पापः सुराणां रावणस्त्वया ।
दिष्ट्या सर्वस्य लोकस्य प्रवृद्धं दारुणं तमः ॥८॥
त्वत्तेजसा विनिहतं राम रावणजं भयम् ।
आश्वास्य भरतादींश्च कौसल्यामभिवाद्य च ॥९॥
कैकेयीं च सुमित्रां च देवीं लक्ष्मणमातरम् ।
प्राप्य राज्यं प्रियं देव्या नंदयित्वा सृह्यज्जनम् ॥१०॥
श्रीशंकरकृत रामस्तुती :
शंकर म्हणे रघुनाथा । भाग्य फळासी आलें आतां ।
निवटिलें लंकानाथा । सुरां समस्तां सोडविलें ॥ ८१ ॥
मेघहुडे येवोनि दारुण । जेंवी आच्छादिती रविकिरण ।
तेंवी दुरात्मा रावण । सकळ सुरगण अवरोधी ॥ ८२ ॥
बंदीं घातली सुरमांदी । तो दुष्ट दुरात्मा दुर्बद्धी ।
क्षणें वधिला बाणसंधी । कृपानिधी रघुनाथा ॥ ८३ ॥
तुझ्या निजप्रतापकिरणें । उजळलीं सकळ भुवनें ।
उठविलें रावणाचें ठाणें । सुरगणा सोडविलें ॥ ८४ ॥
तेणें आनंद सकळां । स्वस्थ स्थापिलें सुरकुळा ।
आलिंगिली जनकबाळा । अभिनव लीळा दावूनी ॥ ८५ ॥
दिव्य घेवोनि रघुपती । विस्तारिली अभिनव कीर्ती ।
शेखीं विचारितां निश्चितीं । अग्निदिप्ती तेही तूं ॥ ८६ ॥
आता अयोध्येत सत्वर जाऊन भरतादि सर्वांना
संतुष्ट करण्याची रामांना श्रीशंकरांची विनंती :
चरित्र केलें अत्यद्‍भुत । यश जोडिलें ब्रह्मांडांत ।
आतां न रहावे येथ । जावें त्वरित अयोध्येसी ॥ ८७ ॥
तुझेनि व्रतें व्रतस्थ । बहु कष्टला भरत ।
जटा वळलियां अद्‍भुत । देह समस्त वाळिविला ॥ ८८ ॥
तुझ्या पादुका रघुनाथा । नित्य वंदित भरत माथां ।
चित्तीं चिंतितां रघुनाथा । उसंत भरता असेना ॥ ८९ ॥
इंद्रिया नित्य दास्य परम । वाचेसी नित्य रामराम ।
हृदयीं श्रीरामाचें प्रेम । भक्तोत्तम पैं भरत ॥ ९० ॥
श्रवणीं नित्य रामकथा । नेत्रीं दृश्य तत्वता ।
न देखे वांचोनि रघुनाथा । उसंत भरता पैं नाहीं ॥ ९१ ॥
करीं पादुका पूजितां । अति उल्लास भरता ।
अहर्निशीं रघुनाथा । बहु आस्था भेटीची ॥ ९२ ॥
त्यासी द्यावें समाधान । तैसाचि दुसरा शत्रुघ्न ।
अवस्था भरताची समान । समाधान द्यावें त्यासीं ॥ ९३ ॥
माता कौसल्या सुमित्रा । कैकेयी परम पवित्रा ।
जिणें धाडोनि वनांतरा । दशशिरा मारविलें ॥ ९४ ॥
आणिकही दशरथकांता । तुजलागीं आस्थाभूता ।
त्यांसी भेटोनि रघुनाथा । सुख समस्तां पैं देयीं ॥ ९५ ॥
पितृदत्त निजराज्या । भोगीं अभंग रघुराजा ।
सिंहासनमंडित वोजा । निजभाजासमवेत ॥ ९६ ॥
अयध्येचे जन समस्त । तुझेनि वियोगें संतप्त ।
अति दुःखें पैं दुःखित् । आठवित श्रीरामा ॥ ९७ ॥
भरतादि सकळ लोक । तुजलागीं त्यक्तोदक ।
जेंवी मेघालागीं चातक । तेंवी सकळिक तुजलागीं ॥ ९८ ॥
त्यांसी देवोनि समाधान । आनंदवावे सकळजन ।
मधुर गिरा प्रसन्न वदन । ऐसें त्रिनयन बोलिला ॥ ९९ ॥
इक्ष्वाकुकुळवर्धना। सूर्ववंशनिजमंडना ।
तिघां मातांसी करोनि नमता । अश्वमेधयज्ञा संपादीं ॥ १०० ॥
करोनि सकळ दिग्विजयो । सुखी करीं समुदावो ।
अगाध दानें देवोनि पहा हो । सुखी भूदेवो स्वयें करीं ॥ १ ॥
राज्य करोनि अविच्छिन्न । सकळां द्यावें समाधान ।
नगरी विमानीं घालून । करावें गमन निजधामा ॥ २ ॥
जैसी केली विज्ञापना । तैशा स्थिती रघुनंदना ।
संपादोनि अविच्छिन्ना । यश त्रिभुवना संपादीं ॥ ३ ॥
दशरथाचें आगमन :
पैल पिता दशरथ । तुझी भेटी आकांक्षित ।
अनुमोदोनि त्वरित । मनोगत संरक्षीं ॥ ४ ॥
तुझी निजकीर्ति ऐकतां । उत्तम लोक दशरथा ।
प्राप्त असतां रघुनाथा । सांडूनि तत्वता येथें आला ॥ ५ ॥
श्रीरामदर्शनापुढें । स्वर्गसुख तें बापुडें ।
परतलोया रामाकडे । सुखसुरवाडें भोगिजे ॥ ६ ॥
ऐकतां पुत्रातां निजकीर्ती । आनंद दशरथाचे चित्तीं ।
राम सौ‍मित्र सीता सती । पाहूं निश्चिती तेणें आला ॥ ७ ॥
त्यासीं करोनि नमन । द्यावें पित्यासीं समाधान ।
ऐकोनि शंकरवचन । दशरथ आपण नमियला ॥ ८ ॥
दशरथाला श्रीरामदिकांचे साष्टांग प्रणिपात :
अंतरिक्ष गगननांतरी । ना समीप ना दूरी ।
राम पित्यातें नमस्कारी । सीतासुंदरीसमवेत ॥ ९ ॥
सौ‍मित्रें घातलें लोटांगण । तेणें दशरथा आनंद गहन ।
खोचोनि अंतरिक्ष विमान । मधुरवचन अनुवादे ॥ ११० ॥
विमानशिरस्थस्य प्रणाममकरोत्पितुः ।
दीप्यमानं स्वयं लक्ष्म्या दिवाकरमिवोदितम् ॥११॥
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा ददर्श पितरं प्रभुः ।
आसीनमासने दिव्ये दिव्याभरणभूषितम् ॥१२॥
हर्षेण महताविष्टो विमानस्थो महिपतीः ॥१३॥
श्रीराम, सीता व लक्ष्मणाला पाहून दशरथाचा आनंदोत्सव :
देदिप्यमान विमानीं । मोक्षलक्ष्मी करोनी ।
दशरथ मंडित गगनीं । जेंवी दिनमणी आकाशीं ॥ ११ ॥
अर्धागी सीतासमवेत । विराजमान रघुनाथ ।
बंधुही लक्ष्मण तेथ । नमन करित पैं तिघें ॥ १२ ॥
तें देखोनि निजमानसीं । आनंद जाला दशरथासी ।
विमानीं नाचत हरिखेंसी । निजपुत्रांसी देखलिया ॥ १३ ॥
चिद्रत्‍नांचे अलंकार । विमानीं मंडित नृपवर ।
हरिखें नाचत सत्वर । निजशरीर विसरोनी ॥ १४ ॥
नाम स्मरतां श्रीरघुनाथ । देहत्यागें वैकुंठांत ।
निमेष न लागतां प्राप्त । जालें त्वरित श्रीरामें ॥ १५ ॥
ज्याचेनि नामें निर्मुक्त । तो पुत्रत्वें नित्य क्रीडत ।
माझे घरीं अहोरात्र । भाग्य अद्‍भुत पैं माझें ॥ १६ ॥
ब्रह्मादिकां लक्षा नये । तो पुत्रत्वें मजघरीं पाहें ।
निजानंदें क्रीडताहे । नवल काये सांगों मी ॥ १७ ॥
पूर्वकृत्यांबद्दल दशरथाचे अनुतापाचे बोल :
तथापि केवढें औद्धत्य । पुत्रत्वें आज्ञापोनि तेथ ।
वना धाडिला रघुनाथ । निंद्य जगांत पैं जालों ॥ १८ ॥
स्त्रियेचिया वचनासाठीं । राम लाविला दिक्पटीं ।
लौकिकीं विस्तारिली गोष्टी । निंद्य ललाटीं पीटलें ॥ १९ ॥
परि ते हित जालें बहुतां । संपादिलें सुरकार्यार्था ।
द्विजां जाली सुखावस्था । आल्हादें वसतां जनस्थानीं ॥ १२० ॥
राक्षस जे कां विश्वघातक । निवटोनियां सकळिक ।
देवाचा जो देवघातक । सकळघातक रावण ॥ २१ ॥
देवद्रोही विश्वद्रोही । ब्राह्मद्रोही ।
तो रावण निवटोनि पाहीं । त्रैलोक्य सर्वही सुखी केलें ॥ २२ ॥
सुखी केले सुरवर । सुखी केले यक्ष किन्नर ।
सुखी केले वीर वानर । दसवक्त्र निवटिला ॥ २३ ॥
कैकेयीचें वचन निष्ठुर । त्रैलोक्यासी उपकारकर ।
सकळां जाले सुख अपार । बंदी समग्र सोडविले ॥ २४ ॥
मनातील शल्य नाहीसे झाल्याबद्दल दशरथाला परमानंद :
माझे हृदयीं होती गोष्टी । कैकेयी दुराचारिणी मोठी ।
राम लाविला दिक्पटीं । सीता गोरटीसमवेत ॥ २५ ॥
तें शल्य माझ्या हृदयींचें । आजि निरसोन गेलें साचें ।
चरित्र देखोनि श्रीरामाचें । आलें त्रैलोक्यींचें गौरव ॥ २६ ॥
तुम्हां त्रिवर्गातें देखोनि दृष्टी । आनंद उथळला पोटीं ।
एकला न माये सकळ सृष्टी । एवढी मज पुष्टी आलीसे ॥ २७ ॥
सीता सौ‍मित्र श्रीरघुनाथ । विजयी त्रिवर्ग पैं येथ ।
देखतांचि अत्यद्‍भुत । आनंदभरित मी जालों ॥ २८ ॥
कैकेयीवचन शल्यदुःखा-। पासूनि आजि सुटलों देखा ।
देखिलिया रघुकुळटिळका । अनंत सुखा पावलों ॥ २९ ॥
श्रीरामा ऐक सावधान । धन्य भ्राता सौ‍मित्र जाण ।
तुझें निजदास्य करोन । कीर्ति पावन त्रैलोक्यीं ॥ १३० ॥
धन्य पतिव्रता सीता । तुझेनि दास्यें निष्पापता ।
तुझेनि धर्मे रघुनाथा । जगद्वंद्य माता जगाची ॥ ३१ ॥
जितेंद्रिय सीता सती । निर्दोष यश त्रिजगतीं ।
अनुरक्त बंधु ऊर्मिलापती । स्वयें रघुपती घेवोनि जावें ॥ ३२ ॥
वेदमंत्री अभिषेक । आपण करोनि सावकाश ।
सुख द्यावे बंधु भरतास । शत्रुघ्नास सुख देई ॥ ३३ ॥
भरतस्तु विनीतस्ते शत्रुघ्नो दयितो मम ।
भ्रातृभिः सह राज्यं च दीर्घमायुरवाप्नुहि ॥१४॥
इति ब्रुवाणं पितरं रामः प्रांजलिरब्रवीत् ।
भोस्तातानुगृहीतोस्मि यत्प्रीतो मे भवान्गुरुः ॥१५॥
इदमेकं त्विहेच्छमि भवातो हि वरं हितम् ।
दीयमानमभिप्रेतं ममानुग्रहकारणात् ॥१६॥
“भरतादि अयोध्येतील नागरिकांस संतुष्ट करावे”-दशरथ :
भरत अत्यंत अनुरक्त । श्रीरामवियोगें व्रतस्थ ।
माथां जटाभार अद्‍भुत । प्रावरण निश्चित वल्कलें ॥ ३४ ॥
त्यजिला आहार विहार । सेजार केवळ वनचर ।
भूमिशयनी निरंतर । निजशरीअर वाळविले ॥ ३५ ॥
भक्तिप्रतापें अति अद्‍भुत । भक्त अनुरक्त विरक्त ।
नित्य रामनाम स्मरत । वीर विख्यात पैं भरत ॥ ३६ ॥
श्रवणी रामकथाचरित्र । रामरुप चराचर ।
नेत्रीं देखतां रघुवीर । वाग्व्यापार रामनामाचा ॥ ३७ ॥
श्रीरामवियोगें तापला । तपश्चर्या कृश जाला ।
तैसाचि शत्रुघ्न निविळला । प्रियकर भला पैं माझा ॥ ३८ ॥
तैशाच तिघी तुझ्या माता । श्रीरामवियोगें व्रतस्था ।
बहुत शिणल्या रघुनाथा । भेटी तत्वता त्यांसी द्यावी ॥ ३९ ॥
अयोध्येचे सकळ जन । नित्य चिंतिती रघुनंदन ।
नाठवे अन्न जीवन । अवस्था पूर्ण लागली ॥ १४० ॥
जेंवी पर्जन्येंवीण धान्य । तृषित प्राणी जीवनेंवीण ।
क्षुधाक्रान्त स्मरे अन्न । तेंवी जन अयोध्येचे ॥ ४१ ॥
त्यांसी द्यावें समाधान । पुत्रवत्प्रजापालन ।
सुखें करावें आपण । बंधूसीं जाण समवेत ॥ ४२ ॥
निजराज्य भोगीं अक्षयी । ऐसें दशरथ बोलतां पाहीं ।
तिघे जाले सुखमयी । नमिला पाहीं निजजनक ॥ ४३ ॥
“आपल्या पुण्याईमुळेच आम्ही यशस्वी झालो !”
असे राम दशरथास वंदन करुन सांगतात :
घालोनियां लोटांगण । मस्तकांजली विनीत वचन ।
ताता तुझेनि धर्मेकरुन । सकळ कल्याण पावलों ॥ ४४ ॥
आमचें जें कां उत्काटाचरित । तो तुझा प्रताप निश्चित ।
तुझेनि धर्मे आम्ही सनाथ । ख्याती अद्‍भुत पावलों ॥ ४५ ॥
तूंचि आमचा निज पिता । सद्‍गुरु तूंचि तत्वता ।
तुझेनि सकळ कृतार्थता । बहुत आतां काय सांगूं ॥ ४६ ॥
स्वामींनीं आज्ञापिलें ज्या रीती । मी संपादीन त्याच स्थिती ।
चिंता न करावी निश्चिती । अनुज्ञास्थिती संपादीन ॥ ४७ ॥
हेंचि उत्तरोत्तर मागत । तुमच्या अनुग्रहें निश्चित ।
तेणें सकळार्थ संपादत । आमुचें वृत्त तें किती ॥ ४८ ॥
सकळांचे निजानुमतें । सपादिले सावचित्तें ।
तुझें अंतरंग निश्चितें । तें सर्वार्थें निजपुज्य ॥ ४९ ॥
सखा विनीत बंधु भरत । शत्रुघ्न तुझा परम आप्त ।
राजपत्‍न्या तिघी तेथ । संतोषमुक्त करीन ॥ १५० ॥
आपल्या आज्ञेप्रमाणेच सर्वांना संतोषवीन, राम :
चिंता न करावी जी ताता । आज्ञेप्रमाणें यथार्थता ।
संपादीन मी सर्वथा । न करीं चित्ता विक्षेप ॥ ५१ ॥
पावोनियां उत्तम लोकासी । ममता नसावी मानसीं ।
तुम्हां शिष्टांची वचनें ऐसीं । सकळ लोकांसी उपदेश ॥ ५२ ॥
पावोनियां उत्तम लोक । अहंममता धरिता देख ।
पुण्य वेंचे निःशेख । आवश्यक भूतळा येती ॥ ५३ ॥
म्हणोनियां पुण्यश्लोक । अहंममता निःशेष ।
सांडोनियां उत्तम लोक । अक्षयी सुख भोगिती ॥ ५४ ॥
ज्यांसीं गत्यंतराचें दुःख । तेही अहंममता निःशेख ।
सांडोनियां आवश्यक । ब्रह्मसुख भोगिती ॥ ५५ ॥
जेथें नाहीं मीतूंपण । लोकलोकांतर नाहीं जाण ।
तेथें गत्यंतर गणी कोण । गमनाभिमान साडुनी ॥ ५६ ॥
यालागीं चतुरीं । अहंममता सांडोनि दूरी ।
स्वयें ब्रह्मसाक्षात्कारीं । पावती उरी नुरवोनी ॥ ५७ ॥
रामांच्या प्राजंळपणाने दशरथ संतुष्ट तो रामनाममहिमा सांगतो :
ऐकतां श्रीरामवचन । दशरथ जाला सुखायमान ।
सांडोनियां निजाभिमान । ममता पूर्ण सांडिली ॥ ५८ ॥
अहंममता सांडितां तेथ । पूर्णब्रह्म रगुनाथ ।
ऐसा बाणला निश्चितार्थ । आनंद अद्‍भुत उथळला ॥ ५९ ॥
पुत्रस्नेह सांडोनि तेथ । बद्धांजलि अति विनीत ।
सांगता जाला निजवृत्तांत । हृद्रत जें होतें ॥ १६० ॥
पुत्रवियोगें रघुनाथा । तुझ्या नामाची दृढता ।
लागली अनिवार चित्ता । राम स्मरता देहांत ॥ ६१ ॥
नामाचें फळ अलौकिक । नामें पावे उत्तम लोक ।
भोग भोगितां सकळिक । नाम निःशेख न विसरें ॥ ६२ ॥
नामें जाला साक्षात्कार । प्रत्यक्ष भेटलासी तूं रघुविर ।
ताप निमाला समग्र । नाम साचार परब्रह्म ॥ ६३ ॥
उत्तम लोकीं असतां । ममता होती रघुनाथा ।
पुत्र भेटावे तत्वता । ऐसीं चिंता अनिवार ॥ ६४ ॥
नावडें वैकुंठ कैलास । स्वर्गभोग पैं निःशेष ।
ममता होती बहुवस । ते अशेष निमाली ॥ ६५ ॥
देखतां श्रीरामाची मूर्ती । ममता निमाली निश्चिती ।
निःशेष हारपली प्रकृती । चैतन्यस्थिती बाणली ॥ ६६ ॥
निमालें मीतूंपण । मावळलें दशरथपण ।
मावळले श्रीरामपण । ब्रह्म परिपूर्ण अद्वय ॥ ६७ ॥
एका जनार्दना शरण । पितापुत्रांचें दर्शन् ।
अहंममता सांडून । ब्रह्म परिपूर्ण प्रबोधिलें ॥ १६८ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे । एकाकारटीकायां
दशरथसमाधानं नाम एकोनसप्ततित्मोऽध्यायः ॥ ६९ ॥
ओंव्या ॥ १६८ ॥ श्लोक ॥ १६ ॥ एवं ॥ १८४ ॥
