अध्याय 72
लक्ष्मण – सीतेचे समाधान
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
त्रिगुणांची जटा शिरीं । सर्वथा युगाचे सुरासुरीं ।
स्वयें त्याची केली बोहरी । भजनेंकरी रामाच्या ॥ ॥
लागोनियां भजनवाटा । सोडिला त्रिगुणांचा कुरुठा ।
नांवें साचार त्रिजटा । भजननिष्ठा उगवली ॥ २ ॥
ऐसी त्रिजटेची ख्याती । चरित्र पावन त्रिजगतीं ।
बिभीषणें करोनि विनंती । विमान रघुपती अर्पिलें ॥ ३ ॥
तें न घेच रघुनाथ । तेणें बिभीषण सचिंत ।
विमाना न शिवे रघुनाथ । भाग्यहत मी करंटा ॥ ४ ॥
विमानेंकरोनि तत्वतां । कांहीं सेवा रघुनाथा ।
माझी पावेल अल्पता । सकळ वृथा तें झालें ॥ ५ ॥
बाह्म उपचारांनी राम वश होणें नाही :
तरीं ऐसें केंवी घडे । जे बाह्म पदार्थी सेवा जोडे ।
बाह्य सर्वथा रामा नावडे । वृथा वेडे शिणताती ॥ ६ ॥
ऐसा निश्चिय मानोनि चित्तीं । मौनें नमिला रघुपती ।
तंव झाली नवलगती । आला निश्चितीं विश्वकर्मा ॥ ७ ॥
श्रीरामांसाठी विश्वकर्म्याने नवे कामग विमान तयार करून दिले :
घालोनियां लोटांगण । विनविला रघुनंदन ।
करावया अयोध्यागमन । नवें विमान करीन मी ॥ ८ ॥
विश्वकर्मा अति निगुतीं । रचिता झाला विमानस्थिती ।
आजन्म कष्टांची विश्रांती । श्रीरघुपती सेविलिया ॥ ९ ॥
येणें संतोषेंकरोनि जाण । निर्मिता झाला विमान ।
संकल्पमात्रें करी गमन । म्हणोनि अभिमान कामग ॥ १० ॥
विमानाची पर्वताकार विशालता :
अति प्रचंड पर्वताकार । रचिलें अति मनोहर ।
तेथील खणांचा विचार । संक्षेपाकार सांगेन ॥ ११ ॥
कोणी म्हणती एक खण । कोणी भाविती त्रिखण ।
कोणी भाविती पंचखण । कोणी दशखण भाविती ॥ १२ ॥
एक भाविती षोडश । एक सांगती एकवीस ।
एक सांगती पंचवीस । स्वमतें असोस बोलती ॥ १३ ॥
निश्चय पाहतां संपूर्ण । एकीं अनेक भाविती खण ।
एक अनेक हे वणवण । नाहीं जाण दुखण्यासी ॥ १४ ॥
अठ्ठावीस छत्तीस म्हणती । ते जाणावी अवघी भ्रांती ।
एकीं अनेकांची स्थिती । स्वमतें बोलती बहुविध ॥ १५ ॥
तळींहून चढती खण । शेवटिल्या खणा जातां पूर्ण ।
हरपे खणांची खणखण । ऐसें विंदान साधिलें ॥ १६ ॥
सात पौळी अति सुटंका । दहा गवाक्षें पैं देखा ।
पंचप्रकारीं रचिलें चोखा । गाडोरा सुरेख त्रिगुणांचा ॥ १७ ॥
किंकिणीं ज्वाळमाळांचे परी । पन्नास आगळ्या दोनी वरी ।
तयांमाजी मुख्य चारी । निरंतरीं वाजत ॥ १८ ॥
इतर माळांचिया हारी । शोभताती नानापरी ।
गुंफिलिया त्रिप्रकारीं । नादाची परी अलोलिक ॥ १९ ॥
जे जे काळीं प्रीत जैसी । ध्यनि उमटे तैसी तैसी ।
दहा चाळक मुख्य त्यासी । इतर नादांसी नाहीं संख्या ॥ २० ॥
नित्य प्रकाशालागूनी । दीपशिखा पै धरोनी ।
शशिसूर्य अनुदिनीं । दिवारजनीं तिष्ठत ॥ २१ ॥
नवलक्ष दीपावळी । नित्य शोभती अंतराळीं ।
औटकोटी भूमंडळी । पताकाओळी मंडित ॥ २२ ॥
मध्यखणीं हुताशन । नित्य करितसे पाचन ।
क्रियाशक्तिसंपादन । पाकशासन करीतसे ॥ २३ ॥
अरुचि उपजेल भोजनीं । म्हणोनि वैद्यराज दोनी ।
अश्वनीदेव अनुदिनीं । ओषधि घेवोनि वोळंगती ॥ २४ ॥
भक्तिज्ञान वैराग्य चौखट । अति सुरस त्रिकूट ।
यथाकाळें एकनिष्ठ । अति निर्दुष्ट पुरविती ॥ २५ ॥
दशधा वायूचे पदर । तेचि दशदिशा अलंकार ।
जावों न देती सैर । मर्यादापर वागविती ॥ २६ ॥
चाळक तयासीं मारुती । संकल्पमात्रें गमनस्थिती ।
नित्य वर्तवी मनोवृत्ती । श्रीरघुतिनिजमतें ॥ २७ ॥
आज्ञाशासन निरंतर । कर्ता स्वामी सौमित्र ।
त्याचेनि अनुमतें साचार । गगनसंचार विमाना ॥ ८२ ॥
अति जिवलग पूर्ण । शुद्धभावार्थी बिभीषण ।
वागवावया विमान । आज्ञापन त्यासी केलें ॥ २९ ॥
बिभीषणासीं सखा जाण । सुष्ठबुद्धि सुग्रीव पूर्ण ।
विवेक वैराग्य समान । निजसमान वागविती ॥ ३० ॥
ऐसी निजकळा नागर न । धात्यानें रचिलें विचित्र ।
जेथें साक्षी श्रीरामचंद्र । असे अगोचर होउनी ॥ ३१ ॥
ऐसें साधोनि विंदान । विश्वकर्मा आपण ।
पुढें ठेवोनि विमान । रघुनंदन नमियेला ॥ ३२ ॥
लंकेमध्ये श्रीरामांची पूजा घडणार नाही म्हणून बिभीषणाच्या मातेला अतीव दुःख :
येरीकडे लंकाभुवनीं । बिभीषणाची जननी ।
श्रीरामगमन ऐकोनी । झाली मनीं अति दुःखी ॥ ३३ ॥
ऐसें होतें निजमानसीं । राम प्रवेशेल लंकेसीं ।
तेणें काळे अति प्रीतीसीं । यथा सामर्थ्येंसीं पूजीन ॥ ३४ ॥
रूप पाहेन डोळेभरी । गोष्टी सांगेन तोंडभरी ।
वचन ऐकेन कानभरी । तैसेंच अंतरीं पै ध्यान ॥ ३५ ॥
अनंत जन्मांचें कल्मष पूर्ण । जें पुढेही करीन दुराचरण ।
त्याचें करावया क्षाळण । श्रीरामागमन वांछित ॥ ३६ ॥
श्रीरामभजनीं प्रीती गाढी । तेणें सर्वसंसारबेडी ।
तुटे न लागतां अर्धघडी । योनिसांकडी पै निरसे ॥ ३७ ॥
याचि आशा उत्कंठित । श्रीरामाची वाट पाहत ।
तंव ऐकिलें विपरीत । राम गमनस्थ अयोध्ये १३८ ॥
तरी आपलेंचि भाग्य हीन । उत्कंठा न होतां पूर्ण ।
आम्हांसि न देतां दर्शन । अयोध्यागमन मांडिलें ॥ ३९ ॥
श्रीरामचरणीं नव्हेचि भेटी । वज्र पडो ये ललाटी ।
भाग्ये अतिशयें करंटी । फुंदे गोरटी अति दुःखी ॥ ४० ॥
करें पिटी ललाट । हृदयावरी हाणी चपेट ।
रामें उद्धरिला दशकंठ । उपेक्षा निष्टंक आम्हांसी ॥ १४ ॥
चोरोनि आणिली निजभाज । तो उद्धरिला राक्षसराज ।
आम्हां मोकलोनि रघुराज । केंवी प्रयाणवोज करितसे ॥ ४३ ॥
धन्य मंदोदरी पतिव्रता । निजांगेंचि तत्वतां ।
भेटोनिया श्रीरघुनाथा । संसारखता फाडिलें ॥ १४ ॥
श्रीरामतेजें आपण । पतीसवेसहगमन ।
करोनियां जन्ममरण । क्षणें जाण निरसिलें ॥ ४४ ॥
करोनियां निजख्याती । सायुज्यिला रघुपती ।
तैसीच सुलोचना सती । निजमुक्ती साधिली ॥ १४५ ॥
मंदभाग्य मी करंटी । निजांगेंचि उठाउठीं ।
श्रीरामाची निजभेटी । कडकडाटीं न घेचि ॥ १४६ ॥
म्हणोनियां अति उद्विग्न । उकसाबुकसीं स्कृंदन ।
स्वयें करीतसे आपण । तेणें राम पूर्ण कळवळला ॥ ४७ ॥
कैकसीची तळमळ पाहून तिला भेटीसाठी आणण्यास श्रीरामांची आज्ञा :
अंतर्यामीं श्रीरघुनाथ । तेणें जाणोनि अवचित ।
स्वयें बिभीषणा सांगत । तुमची माता येथें न येचि भेटी ॥ ४८ ॥
तुम्हांसी स्मरण नाहीं निश्चित । आम्ही निजकार्यीं दुश्चित ।
मातेची भेटी न घेत । केवी निघत अयोध्ये ॥ ४९ ॥
येरु मस्तक ठेवोनियां चरणां । स्वयें विनवी रघुनंदना ।
स्वामीचिया निजदर्शना । उत्कंठा मना मातेसीं ॥ ५० ॥
स्वामीनें स्मरण न करितां । केंवी आणू न पुसतां ।
यालागीं रघुनाथा । नाहीं माता आणिली ॥ ५१ ॥
मातेला आण्ण्यासाठी बिभीषण दूतांना धाडतो :
आज्ञेप्रमाणें आतां । घेऊन येईन निजमाता ।
म्हणोनि ठेवी चरणावरी माथा । धाडी सत्वरता दूतासी ॥ ५२ ॥
आज्ञापिलें रघुनंदनीं । भेटों आणी निजजननी ।
तुम्हीं सवेग जाऊनी । भेटीलागोनी आणावी ॥ ५३ ॥
माझें सांगोनी लोटांगण । श्रीरामभेटीलागून ।
स्वयें आणावी आपण । अविलंबें करू न जाण येथें ॥ ५४ ॥
वंदोनियां तें वचन । लंकेमाजी येऊन ।
माते कैकसीलागून । केलें नमन सेवकीं ॥ ५५ ॥
अयोध्येसीं प्रयाण करितां । तुझे भेटीलागीं यथार्थता ।
राहणे झालें रघुनाथा । मूळ तत्वतां धाडिलें ॥ ५६ ॥
दूतांनी कैकसईक्त विमानातून येण्याचे विनविले कैकसी आनंदित :
अंगीकारोनी श्रीरामाज्ञा । वेगीं बैसोनि विमाना ।
शीघ्र करावें प्रयाणा । श्रीरामदर्शनालागूनी ॥ ५७ ॥
ऐकोनियां तो वचनार्थ । झाली पूर्ण आनंदभरित ।
पूर्वार्जित जे मनोरथ । ते समस्त आजि कळले ॥ ५८ ॥
श्रीरामदर्शना चित्त । होतें अत्यंत उत्कंठित ।
बाप कृपाळु रघुनाथ । अंतरवृत्त जाणता ॥ ५९ ॥
भेटावया रघुपती । न चले यानाची निजगती ।
यानारूढ विषयस्थिती । सर्वथा रघुपती भेटेना ॥ ६० ॥
भाग्य फळा आलें माझें । जें स्मरण केलें रघुराजें ।
चरणीं चालत निजवोजें । भेटी जाइजे हेंचि भले ॥ ६१ ॥
म्हणोनियां राजमाता । चरणीं चालली तत्वतां ।
भेटावया रघुनाथा । हर्षितचित्ता निघाली ॥ ६२ ॥
निघोनि नगराबाहेरी । आली रामसैन्याभीतरी ।
पुढें येवोनि झडकरी । धरिली करी बिभीषणें ॥ ६३ ॥
श्रीरामदर्शनाने कैकसीला अत्यंत प्रेमानंद होतो :
नेतां श्रीरामासंमुख । आनंदभरित रघुकुळटिळक ।
माता देखोनि एकाएक । आलिंगी देख निजप्रेमें ॥ ६४ ॥
आलिंगितां देख एकाएक । कैकसी सुखाची झाली देख ।
जन्म मृत्यु जरा अशेख । स्वयें निःशेख विसरली ॥ ६५ ॥
विसरली ते पुत्रशोक । विसरली ते द्वंद्वदुःख ।
इहलोक परलोक । लोकालोक विसरली ॥ ६६ ॥
श्रीरामीं देतां आलिंगन । विसरली देहाचे भान ।
विरोनि गेली स्वयें आपण । जेंवी लवण जीवनीं ॥ ६७ ॥
श्रीराम भेटलिया तत्वतां । तुच्छ त्यापुढें समाधि अवस्था ।
सलोकता स्वरूपता । सायुज्यता सरेना ॥ ६८ ॥
ऐसें पडिलें आलिंगन । ते स्वरूपीं समावे संपूर्ण ।
युक्ती सोडवून रघुनंदन । मनोहर आपण वचन बोले ॥ ६९ ॥
रावणाचे दोष त्याच्या मातेला सांगून राम तिची समजूत घालतात :
रावण आणि कुंभकर्ण । तुझें पुनीत संतान ।
वधिता झाला रघुनंदन । ऐसें आपण न म्हणावें ॥ ७० ॥
अभिलाषितां पतिव्रता । सकुळ रावणा क्षोभली सीता ।
तिणें करविलें त्याच्या घाता । बोल सर्वथा आम्हांसी ॥ ७१ ॥
परनारीचा अभिलाष हेच सर्वनाशाचे आदिकारण :
जी अभिलाषी परनारी । पतिव्रता त्याहीवरी ।
त्यासी ठाव नेदी धरित्री । पचें अघोरीं कल्पकोटी ॥ ७२ ॥
सीता जन्मली धरेभीतरीं । ते अभिलाषी कपटेंकरीं ।
म्हणोनि क्षोभली धरित्री । केली बोहरी कुळेंसीं ॥ ७३ ॥
परदारगामी नर । त्याचा भार अति दुर्धर ।
धरा साही न शके अणुमात्र । जाय सत्वर रसातळा ॥ ७४ ॥
महापर्वत पाषाण । चतुर्विध सृष्टि संपूर्ण ।
त्याचा भार अणुप्रमाण । नाहीं जाण धरेंसीं ॥ ७५ ॥
विषयी विषयलुब्ध देख । परदारगामी विशेख ।
पतिव्रते विक्षेपक । भार देख धरेसी ॥ ७६ ॥
तेणें अधर्म दाटली । धरा अतिशयें क्षोभली ।
सकुळ समाप्ति केली । रावण धुळीं मेळविला ॥ ७७ ॥
रावण विश्वद्रोही होता, सीताराम ही निमित्तमात्र :
एका क्षोभली जनकबाळी । सर्वथा न घडे हेही बोली ।
विश्वद्रोहाची इंगळी । समूळ मूळीं पडिलासे ॥ ७८ ॥
ब्राह्मणांचे वृत्तिहरण । स्वधर्माचें विच्छेदन ।
बंदीं घातले सुरगण । विरोध पूर्ण त्रैलोक्या ॥ ७९ ॥
मुख्य ध्येय श्रीशंकर । ज्याचेनि सकळ दुस्तर ।
निरसोनि पाविजे परात्पर । जो सुखसार निजभक्ता ॥ ८० ॥
त्याचे ठायीं उन्मादता । सेव्यासेव्य न विचारितां ।
भोगूं मागे स्वामीची कांता । गुरु तल्पगता रावण ॥ ८१ ॥
रावणाने पार्वतीची अपेक्षा केल्यामुळेच तिने रावणाचे भस्म केले :
उमा क्षोभली अति क्रोधेंसी । सकुळसैन्यपुत्रेंसीं ।
भस्म केलें रावणासी । बोल आम्हांसी न ठेवावा ॥ ८२ ॥
देवद्रोही ब्रह्मद्रोही । विश्वाचा तो विश्वद्रोही ।
जगद्गुरु शंकराचापाही । गुरुद्रोही रावणा ॥ ८३ ॥
सकळ पापांहूनि विशेषतां । मुख्य पाप गुरुतल्पगता ।
सकुळ तेणें पावला घाता । जाण तत्वतां कैकसी॥ ८४ ॥
बिभीषणाच्या पुण्याईची थोरवी राम वर्णितात:
निजपापेंकरोनि पूर्ण । जावा अधःपाता रावण ।
शुद्ध धर्मात्मा बिभीषण । तेणें तो जाण उद्धरिला ॥ ८५ ॥
बंधूच्या सख्यत्वें पूर्ण । श्रीशंकरें कृपा करून ।
केला निष्पाप रावण । अपराधी पूर्ण जाणतांही ॥ ८६ ॥
रावणाची सगर्वता । कळों आली पै समस्तां ।
क्रोधें हाणितल्या ज्यासीं लाता । तेणेंचि तत्वतां उद्धरिले ॥ ८० ॥
सावध ऐकें कैकसी । धन्य धन्य तुझी कुसी ।
बिभीषणातें प्रसविलीसी । सकळ कुळासी उद्धरण ॥ ८८ ॥
रावणाच्या पापें त्वरित । नरका जावें कुळासहित ।
धन्य भाग्याचा हा हरिभक्त । सकळ कुळ निश्रित उद्धरिलें ॥८९ ॥
दोहींची स्थिती निश्चितीं । प्रत्यक्ष दिसे हातोहाती ।
असत्पुत्रें नरकप्राप्री । उद्धारगती सत्पुत्रें ॥ ९० ॥
रावणाचेनि दुराचरणें । जग निंदी मातेकारणें ।
बिभीषणाचेनि साधुपणें । जनें वानणें तुजलागीं ॥ ९१ ॥
कुलं पवित्रं जनजी कृतार्था वसुंधरा पुण्यवती च तेन ।
अपारसंवित्सुखसागरेस्मिन् लीनं परे ब्रह्मणि यस्य चेतः ॥ १ ॥
कृतार्थ माता कोणती ? :
हरिभक्त ब्रह्मसंपन्न । ज्याच्या कुळी होय उत्पन्न ।
तेणें सकळ कुळ पावन । ब्रह्मसंपन्न पै होत ॥ ९२ ॥
हरिभक्त जन्मे जिचे कुसीं । अवघें त्रैलोक्य वंदी तिसी ।
तें प्रत्यक्ष घडलें कयाधूसीं । झाली जगासी अतिवंद्य ॥ ९३ ॥
प्रल्हाद नुपजतांचि पूर्वी । नारद मानी सर्वभावीं ।
बंदिमोचन इंद्रादि देवीं । प्रसूति भावी ऐकतां ॥ ९४ ॥
जेथें राहती भगवद्भक्त । तें भूमंडळ होय पुनीत ।
कीर्तनसुखें डुल्लत । जग उद्धरत ज्यांचेनि ॥ ९५ ॥
वाग्गद्गदा द्रवते यस्य चित्तं रुदत्यभीक्ष्णं हसति क्वचिच्च ।
विलज्ज उद्गायति नृत्यते च मद्भक्तियुक्तो भुवनं पुनाति ॥ २ ॥
भगवद्भक्ताची लक्षणे :
ज्याचेनि भूमडळ पावन । ऐक त्या भक्ताचें लक्षण ।
स्वयें बोलिला भगवान । जडउद्धरण ज्याचेनि ॥ ९६ ॥
आनंदें करिती हरिकीर्तन । नामें सर्व गर्जे गगन ।
श्रोतिया वक्तयाचें अंतरक्षाळण । न लागतां क्षण पै होय ॥ ९७ ॥
क्षाळलेनि अंतरे । परमानंद अंतरीं भरे ।
चित्त चित्तपणा विसरे । न देखे दुसरें जगामाजी ॥ ९८ ॥
जगाचे ठायीं विषमता । चित्तपणें भासे चित्ता ।
तेणें श्रवण कीर्तन करितां । स्वयें भगवंता रातले ॥ ९९ ॥
तेणें अंतर सुखावे तत्वतां । विषम जगामाजी पाहतां ।
बुडाली विषमाची वार्ता । चिदाभासता सर्वत्र ॥ १०० ॥
जेथें दुजेपणाचें भान । तेंचि लाजेसीं आयतन ।
हारपलें द्वैतभान । लज्जा पूर्ण निमाली ॥ १०१ ॥
उन्मत्ताचे परी जाण । निर्लज्ज करी कीर्तन ।
तेणें कीर्तने सदा आपण । करी नर्तन तालच्छंदें ॥ १०२ ॥
मद्यरसाने संसार विरण्यापेक्षा ब्रह्मरसाने देहातीत होणे केव्हाही चांगले :
जो मोलें घेऊनि मद्यासी । स्वयें होय विषयविलासी ।
तो विसरे देहभावासी । द्वैत त्यासी भासेना ॥ १०३ ॥
उन्मादरस विचित्र । मेळवूनी केलें एकत्र ।
त्याचा एवढा बडिवार । क्षणें संसार विसरवी ॥ १०४ ॥
सकळ रसाचें रसपान । जे गोडियेमाजी होती निमग्न ।
तो ब्रह्मरस सेविलिया जाण । संसारभान केंवी उरे ॥ १०५ ॥
ऐसे ब्रह्मरसमहायोगें । जगीं मद्भक्त दाटुगे ।
कळिकाळातें जिणोनि वेगें । नामबळें जग उद्धरती ॥ १०६ ॥
एवढें भक्ताचें महिमान । तो तुझा पुत्र बिभीषण ।
भगवद्भजनें अति पावन । जंग उद्धरणे याचेनि ॥ १०७ ॥
हरिभक्तांची नाममाळा । प्रातःस्मरणीं स्मरतां अबळा ।
महापातकांचा पाळा । एके हेळां भस्म होत ॥ १०८ ॥
बलिर्बिभीषणो भीष्म प्रल्हादो नारदो ध्रुव: ।
षडैते वैष्णवा ज्ञेयाः स्मरणं पापनाशनम् ॥ ३ ॥
महाविष्णूचें वरद ऐसें । भक्तस्मरणें पाप नासे ।
तुझें भाग्य उत्कट कैसें । पुत्र बैसे भक्तओळी ॥ १०९ ॥
ऐसें मातेचें शांतवन । स्वयें करी रघुनंदन ।
येरी घालोनि लोटांगण । करी विनवण स्वामीचें ॥ ११० ॥
ऐकें स्वामी रघुनंदन । तुझ्या निजभजनें सकळ कल्याण ।
भजनास्तव कुसवा धन्य । धन्य संतान तुझेनि ॥ १११ ॥
धन्य रावण कुंभकर्ण । तुवां निजहस्तें विंधोनि बाण ।
पुत्रां दिधलें सायुज्यसदन । भाग्य कोण त्याहूनी ॥ ११२ ॥
एकल्या न देतां मुक्ती । उद्धरिली सकुळ संतती ।
अगाध रामभजनाची ख्याती । राक्षसां मुक्ति हटेंतटें ॥ ११३ ॥
विरोधें पावले मुक्तीसी । न कळे भजे त्या काय देसी ।
काय वानूं बिभीषणासी । म्हणोनि चरणांसी लागली ॥ ११४ ॥
उठोनियां वेगेंसीं । श्रीरामें धरिली हदयेंसीं ।
धन्य धन्य ते कैकसी । श्रीराम भजनासीं विनटली ॥ ११५ ॥
कैकसी- रामभेटकथा क्रौंचरामायणातील आहे :
श्रोते विषम मानिती पोटीं । मूळीं देखिली नाहीं दृष्टी ।
कैकसी श्रीरामाची भेटी । नवी गोष्टी हे कैंची ॥ ११६ ॥
तरी ज्याचे पोटीं असेल आशंका । तेणें क्रौंचरामायण पहावें देखा ।
तेथील हा भाव निका ॥ असेल ठाउका ज्ञात्यांसी ॥ ११७ ॥
तरी शरण येतां रामासीं । माता तुष्टली बिभीषणासीं ।
श्रीरामीं प्रेमा कैकसीसीं । तेणें भेटीसीं सुचविलें ॥ ११८ ॥
अनंत कथा रामायणी । शतकोटि वदली वाल्मीकाची वाणी ।
सकळ कथा आलोडोनी । कोणी शोध न करूं शके ॥ ११९ ॥
माझें लोटांगण तत्वतां । कोप न मानावा श्रोतां ।
एका जनार्दनी वक्ता । तोचि वावयार्था चाळिता ॥ १२० ॥
असो आतां परिहारता । सैराट करी रामकथा ।
पावनकरी श्रोतां वक्ता । नित्यमुक्तता श्रीरामें ॥ १२१ ॥
यालागीं श्रोतेजन । आप्त इतर परिपूर्ण ।
त्यांसी-माझे लोटांगण । क्षमा आपण करावी ॥ १२२ ॥
श्रीरामें पावन श्रोता । श्रीरामें पावन वक्ता ।
श्रीरामकथा अनुमोदितां । उद्धरी तत्वतां श्रीराम ॥ १२३ ॥
पुढील कथानुसंधान । सवडी पाहोनि पूर्ण ।
सांडूनि श्रीरामअंकासन । जनकनंदिनी ऊठली ॥ १२४ ॥
होतां इतर संवादासीं । उठतां नयेचि जानकीसीं ।
उच्छ्रंखळता नाहीं तिसीं । मर्यादेशीं मंडन ॥ १२५ ॥
रामांच्या अनुज्ञेने सीता लक्ष्मणाचे चरणवंदन करून त्याची क्षमा मागते :
भेटावया सौमित्रासीं । आज्ञा पुसोनि राघवासी ।
जवळी येवोनि वेगेंसी । लागली चरणांसी अति प्रीतीं ॥ १२६ ॥
क्षमा करावी निश्चित । मी तुझें निजअपत्य ।
नेणतां दोघांचें महत्त्व । वचन दुरुक्त बोललें ॥ १२७ ॥
श्रीरामाचा जिवलग । त्यासीं छळितां सवेग ।
महापापिणी निजडाग ४ । मज सवेग लागला ॥ १२८ ॥
महापाप तें अल्प । भक्तच्छळण तें वज्रपाप ।
निरय भोगिजे आकल्प । नाहीं अल्प उद्धार ॥ १२९ ॥
तेणें पापें त्वरित । मज धरोनियां लंकानाथ ।
वेगें नेले लंकेआंत । श्रीरघुनाथ अंतरला ॥ १३० ॥
नित्यछळण रावणाचें । राखण क्रूर राक्षसींचें ।
खाऊं गिळू त्यांचें । दुर्ग लंकेचे सभोंवतें ॥ १३१ ॥
सकृत् छळितां लक्ष्मण । पूर्ण क्षोभला रघुनंदन ।
नित्य रावणाचें छळण । सोसलें पूर्ण षण्मास ॥ १३२ ॥
श्रीराम भक्तांचा अंकित । श्रीराम भक्तांचा विक्रीत ।
भक्तां सबाह्य श्रीरघुनाथ । नित्य नांदत सर्वदा ॥ १३३ ॥
म्हणोनियां यथार्थ । जेणें पूजिले रामभक्त ।
तेणें पूजिला रघुनाथ । उपचारयुक्त षोडश ॥ १३४ ॥
घृतप्लुतअवदानीं । भक्त सुखावले भोजनीं ।
तेणें षड्रसें करोनी । केला रघुनंदनीं नैवेद्य ॥ १३५ ॥
जेणें विरोधिले रामभक्त । तेणें विरोधिला रघुनाथ ।
अमूर्त होवोनियां मूर्त । क्षणें घात करी त्याचा ॥ १३६ ॥
दुर्धर आयुधें अलोलिक । सुदर्शन गदादिक ।
अक्षयी भाते कोदंड देख । रघुकुळटिळक वागवीं ॥ १३७ ॥
भक्तविरोधी दारुण जाणा । तोचि वैरी रघुनंदना ।
त्याच्या करावया हनना । करी प्रेरणा शस्त्रांची ॥ १३८ ॥
प्रल्हादाची विरोधितां । मरण पावला त्याचा पिता ।
भगवद्भक्तांचा द्वेष करितां । विघ्नघाता वरपडा होय ॥ १३९ ॥
इतरांच्या कायशा गोष्टी । सौमित्र छळिलियासाठीं ।
राम लागोनि माझे पाठीं । क्षणें दिक्पटीं लाविलें ॥ १४० ॥
रामसेवेलागीं तत्वतां । वनवास घेतला माथां ।
ते नायकें श्रीरामकथा । ऐसी अवस्था मज झाली ॥ १४१ ॥
भक्तद्वेषी महापापिणी । अंतरलें रघुनंदनीं ।
तें उपसाहावें म्हणोनी । लोटांगण घातलें ॥ १४२ ॥
सौमित्रचरणीं माथा । ठेवोनियां जनकदुहिता ।
उकसाबुकसीं स्फुंदतां । अति अवस्था पै झालीं ॥ १४३ ॥
लक्ष्मणाचे सीतेस वंदन व स्वतःचे दोषदिग्दर्शन :
तें देखोनि सुमित्रानंदन । घालोनि सीतेसी लोटांगण ।
अश्रुपूर्ण झाले नयन । करी रुदन अट्टाहास्थें । १४४ ॥
तुझेनि वियोगें तत्वतां । अति अवस्था रधुनाथा ।
अंगीकारोनि पिशाचता । होय हिंडता वनोवनीं । १४५ ॥
एवढिया विघ्नासी कारण । मुख्य माझें अधैर्यपण ।
न साहवेचि एक वचन । महापापी पूर्ण मी एक । १४६ ॥
सीता लाविली दिक्पटीं । राम पाडिला अति संकटीं ।
विवरद्वारा उठाउठीं । नेती जगजेठी बांधोनी ॥ १४७ ॥
दुर्दशा श्रीरघुपती । मारावया उभा करिती ।
दैवे पातला मारुती । राक्षसपंक्ती निवटिल्या ॥ १४८ ॥
संदिसें तेथोनि निघतां बाहेरी । सवेंचि युद्धमहामारी ।
रावणेंसीं जुंझारी । शरधारीं वर्षती ॥ १४९ ॥
आणीक सांगों तें किती । शरबंधनीं रघुपती ।
विसंज्ञ पडिला क्षिती । हेही ख्याती पै माझी ॥ १५० ॥
रावणें केलें तुझें छळण । श्रीरामासी दृढ बंधन ।
इतुकियासी मूळ मी पापी पूर्ण । सत्य जाण जानकिये ॥ १५१ ॥
ऐसें परस्पर दोघें जण । येरयेरांचा गळा धरून ।
निजापराधी अति उद्विग्न । करिती रुदन अट्टाहास्यें ॥ १५२ ॥
तंव आश्चर्य झाले तेथ । श्रीरामचरण अवचित ।
दृष्टि पडतां निश्चित । शोक समस्त निमाला ॥ १५३ ॥
घालोनियां लोटांगण । विनविता झाला लक्ष्मण ।
मानू नको याचें दूषण । रघुनंदन लाघवी ॥ १५४ ॥
मूळ प्रेरणा देणारे श्रीराम आहेत, असे सांगून सीतेचे सांत्वन :
पूर्ण त्याचें मनोगत । राक्षस प्रबळले बहुत ।
त्यांचा करावया घात । विंदान येथ रचियेलें ॥ १५५ ॥
सर्वांतर्यामी श्रीरघुनाथ । सकुळ लाघव त्याचें येथ ।
तेणें संचरोनि हदयांत । उभयवृत्त संपादिलें ॥ १५६ ॥
तुझे छळणबुद्धीसीं कारण । मुख्य परमात्मा रघुनंदन ।
माझ्या अधैर्यासीं मूळ पूर्ण । तोचि जाण जानकिये ॥ १५७ ॥
शब्दे हाय वर्ण नाहीं होत । शब्दे प्राण नाही जात ।
शब्दे नव्हे देहपात । हें मी जाणत सर्वदा ॥ १५८ ॥
तेणें म्यां आपण । तुज शब्दासाठी जावें सोडून ।
हें माझें अधैर्य नव्हे जाण । केलें विंदाण श्रीरामें ॥ १५९ ॥
अति दुरात्मा रावण । केलें सकळांचे अवरोधन ।
त्यासीं वधावया जाण । करविले छळण तुजकरवीं ॥ १६० ॥
श्रीरामशक्ती तत्त्वतां । ते तूं बोलसी छळणवार्ता ।
त्यासीं मूळ श्रीराम कर्ता । विषाद सर्वथा न मानावा ॥ १६१ ॥
म्हणोनि घातले लोटांगण । वंदिले जानकीचे चरण ।
मजवरी कृपा करावी पूर्ण । विषाद आपण न मानवा ॥ १६२ ॥
ऐसी परस्परें विनवण । करिती येरयेरांची आपण ।
तेणें विस्मित बिभीषण । वानरगण विस्मित ॥ १६३ ॥
लाघव करोनि अद्मुत । निजापराधें पायां पडत ।
आपण साक्षी होवोनि तेथ । चरित्र पाहते दोघांचें ॥ १६४ ॥
श्रीराममहिमा :
स्मरतां श्रीरघुनाथ । महापातकी उद्धरत ।
यांचा अपराध किती तेथ । नित्यमुक्त श्रीरामें ॥ १६५ ॥
श्रीरामें पावन वक्ता । श्रीरामें पावन श्रोता ।
श्रीरामें पावन कथा । जगदुद्धारता श्रीरामें । १६६ ॥
श्रीरामें पावन वदन । श्रीरामें पावन श्रवण ।
श्रीरामें कर पावन । करितां पूजन चराचर ॥ १६७ ॥
करितां श्रीरामाचें ध्यान । श्रीरामे पावन होय मन ।
श्रीरामें चित्त पावन । करितां चिंतन रामाचें ॥ १६८ ॥
सांडूनि प्र्पंचआथी । श्रीरामी निश्चये धरितां बुद्धी ।
तेथें झाली विपरीत विधी । स्वयें समाधी होवोनि ठाके ॥ १६९ ॥
तेथें अभिमानाचें चिन्ह । स्वयेंचि पालटे आपण ।
सांडोनियां देहाभिमान । स्वयें रधुनंदन होऊनि ठाके ॥ १७० ॥
अगाध श्रीराममहिमान । मनचि होवोनि उन्मन ।
चित्त होय चैतन्यघन । बुद्धि ते जाण समाधी ॥ १७१ ॥
अहं तेंचि आपण । होवोनि ठाके सोहं पूर्ण ।
एका जनार्दना शरण । लाघवी पूर्ण श्रीराम ॥ १७२ ॥
पुढें अयोध्येचें गमन । श्रीरामाचें अभिषिंचन ।
सुरस कथा अति गहन । श्रोतीं अवधान मज द्यावें ॥ १७३ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
सौमित्रिजानकसिमाधानं नाम द्विससतितमोऽध्याय ॥ ७२ ॥
॥ ओंव्या १७३ ॥ श्लोक ३ ॥ एवं १७६ ॥
