अध्याय 79
हनुमंत- भरत भेट –
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
क्रिशमात्रमयोध्यायाश्चीरकृष्णाजिनाम्बरम् ।
ददर्श भरतं दीनमृषिभिः सह वासिनम् ॥ १ ॥
जटिलं मलदिग्धांगं भ्रातृव्यसनकर्पितम् ॥ २ ॥
हनुमंताला भरत कसा दिसला ? :
अयोध्येहूनि क्रोशमात्र’ । नंदिग्राम भरतनगर ।
तेथें येवोनि कपिकुंजर । पातला घर भरताचें ॥ १ ॥
तंव वसिष्ठादि ऋषीश्वर । भरतासमीप थोर थोर ।
व्रतस्थ झाले समग्र । वल्कलांबर कृष्णाजिनीं ॥ २ ॥
तापसवेषी वनचर । कंदमूळफळाहार ।
व्रतें धरियेलीं दुर्धर । कृशोदर पैं भरत ॥ ३ ॥
अस्थि चर्म झालें एक । मांस आटलें सकळिक ।
रुधिर शोषिलें निःशेख । पंजर देख उरलासे ॥ ४ ॥
श्रीरामाचेनि स्मरणें जाण । भरतदेह वांचला पूर्ण ।
तेणें भासे देदीप्यमान । जीवन आन असेना ॥ ५ ॥
श्रीराम स्वयें वना गेला । विषयभोग सहज चुकला ।
विषयीं असोनि त्याग केला । धैर्याथिला महामेरू ॥ ६ ॥
राज्यभोग पै समस्त । असतां सर्वथा नातळे चित्त ।
भोगीं असोनि भोगातीत । अति विरक्त देहभावा ॥ ७ ॥
सकळ भोगा देवोनि पाणी । देहा तुच्छत्वें मानोनी ।
अहर्निशीं रामचिंतनीं । ख्याति त्रिभुवनीं भरताची ॥ ८ ॥
सर्वथा ज्यासीं न मिळे भोग । त्यासीं सहजचि झाला त्याग ।
भोगीं असोनियां विराग । अभिनव भाग्य भरताचें ॥ ९ ॥
जेवीं चंदनाच्या संगतीं । सकळ वनींच्या वनस्पती ।
अवघ्याचि चंदन होती । बहुत शोभती चौफेर ॥ १० ॥
तैसें भरतें केलें पूर्ण । सकळां श्रीराम भजन ।
सांडोनियां मानाभिमान । श्रीराम गुण वर्णिती ॥ ११ ॥
एक झाले ते वीतराग । एकीं निःशेष केला त्याग ।
एक ध्यानस्थ अभंग । कीर्तन चांग पै एकां ॥ १२ ॥
नगरींचे सकळ लोक । श्रीरामालागीं त्यक्तोदक ।
भरतनमनालागीं देख । आले सकळिक समकाळें ॥ १३ ॥
मुदत संपली तरी राम आले नाहीत म्हणून भरताला चिंता :
तंव भरत चिंताक्रांत । श्रीरामवियोगें संतप्त ।
अति दुःखें विलाप करित । श्रीरघुनाथ कां न ये ॥ १४ ॥
पादुका पूजोनि अति निगुती । सकळ ऋषिवरांप्रती ।
भरत पुसतसे प्रीतीं । श्रीरघुपति कां न ये ॥ १५ ॥
चवदा वषै लोटली पुरीं । दोन दिवस अधिक वरी ।
श्रीराम न येचि निर्धारीं । केली खरी उदासता ॥ १६ ॥
श्रीराम पहिलेंचि विरक्त । राज्यभोगा उदासभूत ।
वरी वनवास झाला प्राप्त । सुख अद्‌भुत तेणें त्यासीं ॥ १७ ॥
आत्माराम पै निश्चित । सुचिंतनेनें नित्यतृप्त ।
कायसा राज्य राज्यार्थ । विषय तेथ अति मिथ्या ॥ १८ ॥
मिथ्या पदार्था रघुपती । नातळे सर्वथा निश्चितीं ।
आम्हासी लागली आहे भ्रांति ॥ वांछू चित्तीं रामभेटी ॥ १९ ॥
भरत स्वतःलाच दोष देतो :
काय आम्ही केली भक्ती । कोण आचरलों तपःस्थिती ।
अथवा नव्हों अंतरवृत्ती । सहोदर निश्चितीं रामाचे ॥ २० ॥
तिळ एक भासे भेदभान । तेथ सर्वथा न मनी मन ।
आम्ही तरी केवळ सापत्‍न । केंवी रघुनंदन भेटेल ॥ २१ ॥
पूर्वी विषयलोभें ठकलो । मायामातुळें नागवलों ।
श्रीरामासीं अंतरलों । भोगबुद्धी करोनी ॥ २२ ॥
तेथोनि येतां पै प्रयासीं । सद्‌गुरुचि मातें उपहासी ।
अंगाकारीं तूं राज्यासीं । अभिषेकासी करूं दे ॥ २३ ॥
मजसन्मुख सकळ जन । बोलती अभिषाप दारुण ।
मारू जातो रघुनंदन । म्हणोनि जग निंदिती ॥ २४ ॥
भेटों गेलों वनवासीं । तेथेंही झालों अपेशी ।
सौमित्र मारूं धांवे वेगेंसीं । राज्याभिलाषी म्हणवोनी ॥ २५ ॥
श्रीराम स्वयें आपण । वचन बोलिला अति कठिण ।
तुज करूं अभिषिंचन । म्हणोनि आपण सरसावला ॥ २६ ॥
तेचि काळे देहपात । माझा व्हावा त्वरित ।
कां वांचला जीवें जीत । पाषाणवत् भूमिभार ॥ २७ ॥
पुढें अर्थही तैसाचि झाला । विषयाभिलाषें वहिला ।
राज्य घेवोनि परतला । दृढत्वें कळला लोभ रामा ॥ २८ ॥
हनुमंत ओषधींसमवेत । गगनीं जातो मार्गस्थ ।
त्यांसींही केलें उद्धत । बाण अवचित सोडिला ॥ २९ ॥
श्रीरामभक्तावरी संधान । दृढ न विचारितां केलें जाण ।
महापापी आन कोण । मजहूनि पै आहे ॥ ३० ॥
अगाध हनुम्याचा बडिवार । विषाद न मानीच अणुमात्र ।
समाधान वेगवत्तर । मज सत्वर दीथलें ॥ ३१ ॥
ऐसें जाणतांही तत्वतां । कोण माझी विषयासक्तता ।
सर्वे न वचेंचि हनुमंता । लोभें सर्वथा नाडिलो ॥ ३२ ॥
नाहीं वैराग्य कडाडी । निजांगें घालोनियां उडी ।
भेटी न घेंचि तांतडी । धरिली गोडी विषयांची ॥ ३३ ॥
महापातकाचें फळ दारुण । निश्चयेसीं हेचि जाण ।
विषयगोडी पुनःपुन । सर्वथा मन सांडीना ॥ ३४ ॥
महापातकी विषयिपण । म्हणोनियां रघुनंदन ।
निश्चये झाला उदासीन । सर्वथा वदन न पाहे ॥ ३५ ॥
कशाशी आहें जीवें जीत । इये पृथ्वीसीं भारभूत ।
वृथा जीवोनि काय येथ । अति निंदित लौकिकीं ॥ ३६ ॥
उदास होवोनि श्रीराम पाहे । ज्याचें हृदय सांडूनि जाये ।
जळो त्याचें जीवित्व काये । भार न साहे धरित्री ॥ ३७ ॥
आम्ही तरी अत्यंत आप्त । बंधु रामाचे म्हणवीत ।
त्यासीं न पाहे रघुनाथ । गेला निश्चित सांडूनी ॥ ३८ ॥
भरतासहित इतरांचाही रामवियोगामुळे विलाप, भरताला मूर्च्छा :
म्हणोनियां शोकाकुलित । विलाप करी दुःखाक्रांत ।
नेत्रीं अश्रुधारा स्रवत । पडिला मूर्च्छित धरेवरी ॥ ३९ ॥
शोकें जाळिलीं अंतर । प्राण जावों पाहे सत्वर ।
तैसाचि शत्रुघ्न महावीर । दुःखें तत्पर रामविरहें ॥ ४ ० ॥
ऋषीश्वरां तेचि अवस्था । श्रीरामवियोगें भरतें चित्ता ।
नेत्रीं जलबिंदु स्रवतां । रोमांचितता शरीरीं ॥ ४१ ॥
कंठीं बाष्पें पै दाटती । गात्रें चळचळा कांपती ।
अनावर प्रेमस्थिती । ऋषी लोळती गडबडां ॥ ४२ ॥
नागरिक लोक समस्त । श्रीरामवियोगें संतप्त ।
देहभाव न सांभाळित । अवघे मूर्च्छित पडियेले ॥ ४३ ॥
देखोनि भरताची अवस्था । प्रेम न साहेचि हनुमंता ।
मूर्च्छित पडिला तत्वतां । होय आवरिता विवेकें ॥ ४४ ॥
सत्वावस्था आवरोनि तेथ । अगोचर हनुमंत ।
येवोनि पहातसे वृत्त । तंव अद्‌भुत आणिक झालें ॥ ४५ ॥
दशरथाच्या स्त्रियांना भरताच्या ठिकाणी रामांचा भास :
सकळ दशरथाच्या कामिनी । सवें कैकेयी सुमित्रा दोनी ।
कौसल्या ज्येष्ठपत्‍नीं । त्वरेंकरोनी पातल्या ॥ ४६ ॥
तंव येथे वेगवत्तर । माता देखती विचित्र ।
भरत पाहतां रघुवीर । दिसे गोचर सकळांसी ॥ ४७ ॥
तेणें झाल्या हाहाभूत । काय झाला तो भरत ।
कोण्या योगें रघुनाथ । येथें मूर्च्छित पडियेला ॥ ४८ ॥
काय झाला तो लक्ष्मण । कोठे गेली जनकनंदिन ।
रामें तयांतें सांडून । केलें आगमन एकलें ॥ ४९ ॥
म्हणोनि अवघी दुःखाक्रांत । करमकळीं ललाट पिटित ।
सकळा हंबरडा हाणित । देहपात होऊं पाहे ॥ ५० ॥
रामरूपें भरतासी । माता धरोनि पोटासीं ।
रुदन करी आक्रोशीं । झणें मोकलिसी श्रीराम ॥ । ५१ ॥
रायासवें सहगमन । करितां तुझे भेटीलागून ।
अति युक्ति करोनि जाण । सस्तुरूनें आपण राहविलें ॥ ५२ ॥
रामाचे भेटीपुढें । सहगमन तें बापुडें ।
म्हणोनियां वाडेंकोडें । निजनिवाडें राहविलें ॥ ५३ ॥
यालग्रिन मुखचुंबन । माता करितसे जाण ।
कां बा न देसी प्रतिवचन । कायसें मौन धरियेले ॥ ५४ ॥
धन्य भाग्य तें भरताचे । ध्यान करितां श्रीरामाचें ।
सबाह्म तदूप झालें साचें । ऐसें ध्यानाचे महिमान ॥ ५५ ॥
भरत शुद्धीवर आल्यावर तो राम नाही
हे कळल्याने कौसल्या अधिकच दुःखी :
श्रीरामरूप देखोनि माता । अति आक्रोशें विलाप करितां ।
भरत सावध झाला चित्ता । दुःखित माता देखिली ॥ ५६ ॥
येरी पाहे सावधान । तंव राम नव्हे भरत जाण ।
तेणें अत्यंत उद्विग्न । रघुनंदन न देखे ॥ ५७ ॥
राम आतां येथें होता । तूतें देखिलें नाहीं भरता ।
ऐसे बोल बोलतां । झाली माता विव्हळ ॥ ५८ ॥
तेणें भरत अत्यंत । सवें झाला दुःखाक्रांत ।
कां पां न येचि रघुनाथ । काय ऋषिभाषित लटिकेंचि ॥ ५९ ॥
अनागत रामायणीं । वदली वाल्मीकाची वाणी ।
ते लटकी झाली कैसेनी । श्रीराम असूनी न येचि ॥ ६० ॥
हनुमान येवोनियां येथ । स्वयें बोलिला पुरुषार्थ ।
शीघ आणीन रघुनाथ । तेंही भाषित लटिकें काय ॥ ६१ ॥
असो हनुमंताची गोष्टी । असो ऋषीची चावटी ।
श्रीराम स्वयें वाक्पुटीं । बोलिला गोष्टी तेही लटिकी ॥ ६२ ॥
पितृआज्ञा पै नेमस्त । चौदा वर्षे वनवासाव्रत ।
संपादोनि इत्थंभूत । येई निश्चित नेमातीं ॥ ६३ ॥
रामांची भेट नाही म्हणून भरताचा प्राणत्यागाचा निर्धार :
श्रीरामाचीं वचनें ऐसीं । तीही वृथा झालीं कैसीं ।
आतां ठेवोनि काय देहासीं । जीवघातासी करीन ॥ ६४ ॥
रामांवाचूनि धडफुडी । देहहाडाची कोरडी ।
कोण सोशील जन्मबेडी । घालूं कडाडीं देहपाता ॥ ६५ ॥
तें देखोनि हनुमंत । झाला अत्यंत भयभीत ।
कठिण भारी रघुनाथ । चिन्ह पाहवीत काय याचें ॥ ६६ ॥
याहीउपरी पाहतां चिन्ह । याचें होईल प्राणोत्क्रमण ।
ऐसें दिसताहे निर्वाण । रामागमन नायकतां ॥ ६७ ॥
त्या बिकट प्रसंगी हनुमंताचे तेथे आगमन :
म्हणोनि हनुमान लवडसवडी । आठां भावांची परवडी ।
उभवोनि स्वानंदाची गुढी । हाक फोडी रामनामें ॥ ६८ ॥
अनुशोचति काकुत्स्थे हनुमान्वाक्यमब्रवीत् ।
प्रियमाख्यामि ते वीर शोकं जहि सुदारुणम् ॥ ३ ॥
अस्मिन्मुहूर्ते रामेण भ्रात्रा त्वं संगमिष्यसि ।
निहत्य रावणं रामो प्रियां लभ्य च मैथलीम् ॥ ४ ॥
सीता व लक्ष्मण यांसह श्रीराम येत
असल्याचे मारुतीने सर्वांना सांगितले :
सत्वमूर्ती राया भरता । सांडू नको गा जीविता ।
घेवोनि आलों रघुनाथा । सौमित्रसीतासमवेत ॥ ६९ ॥
उठवोनियां लक्ष्मण । क्षणें निवटिला रावण ।
बंदींचे सोडविले सुरगण । राज्यीं बिभीषण स्थापिला ॥ ७० ॥
सोडवोनि जनकनंदिनी । राया दशरथा भेटोनी ।
विजयी झाला राम त्रिभुवनीं । येत विमानीं अति वेगें ॥ ७१ ॥
मार्गी भरद्वाजें आपण । प्रार्थोनिया रघुनंदन ।
राहविलें फळभोजना । तेथें जाण गुंतले ॥ ७२ ॥
तुज होत असेल चिंता । म्हणोनि कळवळा रघुनाथा ।
याचिलागीं तत्वतां । पुढें मज आतां पाठविलें ॥ ७३ ॥
तंव तैसेचि देखों येथ । श्रीरामवियोगें समस्त ।
अवघेही दिसता दुःखाक्रांत । जैसी प्रेते जीवहीन ॥ ७४ ॥
शोक सांडोनि निश्चिती । व्हावें सावध समस्तीं ।
पैल आला रघुपती । भाक निगुतीं ही माझी ॥ ७५ ॥
रामांच्या आगमनाची वार्ता ऐकताच सर्वांना
अपार आनंद. भरताचे मारुतीला दृढालिंगन :
ऐकतांचि तो वचनार्थ । अवघे झाले सावचित्त ।
येवोनि नमिती हनुमंत । आनंदभरित ते सकळी ॥ ७६ ॥
प्राणोत्क्रमणसंकटीं । जेवीं होय अमृत वृष्टी ।
तेंवी श्रीरामागमनगोष्टी । कपिवाक्पुटीं ऐकिली ॥ ७७ ॥
दुकाळिया जेंवी मिष्टान्न । कीं अवर्षणीं वर्षे घन ।
तेंवी हनुमंताचे वचन । आलें जीवन घेवोनी ॥ ७८ ॥
देखोनियां हनुमंतातें । मिठी घालोनियां भरतें ।
आलिंगोनी ठेविला तेथें । झाली समस्तें सजीव ॥ ७९ ॥
भ्रमबुद्धी हरपे रत्‍न । तें स्वबुद्धी पाहतां न लभे जाण ।
दीपागमन होतांचि पूर्ण । सांपडे क्षण न लागतां ॥ ८० ॥
तेंवी रामागमनसुखाचा । हनुमान दीप हर्षाचा ।
मोहांधकारीं बुडतां साचा । झाला प्रकाशाचा सुकाळ ॥ ८१ ॥
निरसोनियां मोहांधकार । उजळलें सकळांचें अंतर ।
अंतरीं प्रकाशला रघुवीर । दुःख समग्र निरसिलें ॥ ८२ ॥
दुःख निरसोनि सुखदाता । श्रीरामासीं भेटी करिता ।
ऐसिया सद्‌गुरूसीं तत्वतां । उत्तीर्णता केंवी घडे ॥ ८३ ॥
चिंतामणि दे चिंतितार्था । कल्पतरू कल्पिले देता ।
सद्‌गुरू दे निर्विकल्पता । त्यासीं आता काय द्यावें ॥ ८४ ॥
कामधेनूची दुभणी । कामनारूप त्याची देणी ।
अचिंत्य देणें सद्‌गुरूवचनीं । उत्तीर्ण त्यालागूनी केवीं होय ॥ ८५ ॥
देऊं परिस धातु अर्थ । अर्थ तितुकाही अनर्थ ।
तेणें न घडेचि उत्तीर्णत्व । अगाध दातृत्व सद्‌गुरूचें ॥ ८६ ॥
देहें उतराई होऊं सद्‌गुरूसीं । तरी नैश्वर्य देहासीं ।
नैश्वर्ये पै अनैश्वर्यासीं । उत्तीर्ण त्यासीं घडेना ॥ ८७ ॥
आतां एकचि विवंचन । तनुमनसहित धन ।
कीजे सद्‌गुरूसीं निवेदन । तरी उत्तीर्ण कांहीएक ॥ ८८ ॥
त्याहूनि वेगळा आणिक । न दिसे पदार्थ असंख्य ।
सर्वस्वें अर्पोनियां देख । चरणीं मस्तक ठेवणें ॥ ८९ ॥
सर्वांचें मारुतीला वंदन व आनंदोत्सव साजरा करतात :
ऐसा करोनि निर्धार । चरणीं माथा पै सत्वर ।
ठेवोनि नमिला कपींद्र । मौनेंकरोनि सत्वर पै भरतें ॥ ९० ॥
कौसल्यादि माता अशेष । सुमंतादि प्रधान देख ।
आनंदभरित होवोनि लोक । कपिनायक नमियेला ॥ ९१ ॥
दुःख निरसिलें सकळिक । आनंद झाला अलौकिक ।
नामें गर्जती एकएक । रघुनायक निजविजयी ॥ ९२ ॥
येरयेरां क्षेम देती । येरयेरां आलिगिती ।
खांदीं घेवोनि मारुती । नाचताती आनंदें ॥ ९३ ॥
दीपावली नीराजनें । हनुमंतासी अक्षय वाणें ।
जीवभावाची बळिदानें । सांडितीं पवनपुत्रावरूनी ॥ ९४ ॥
त्राहाटिल्या निशाणभेरी । गगन गर्जे मंगलतुरीं ।
गुढिया तोरणे घरोघरीं । प्रीतीं थोर उत्साहो ॥ ९५ ॥
घरोघरीं मंगलार्चनें । प्रीतीं मांडिली कीर्तने ।
मृदंग श्रुतिमधुर गाणे । टाळ चिपळ्यांसमवेत ॥ ९६ ॥
उपांगे वाजती अतिगहिर । तुळसीमाळा परिकर ।
सुमनवृष्टि अति सादर । होती अपार कीर्तने ॥ ९७ ॥
रामाच्या दर्शनासाठी निघण्याची तयारी
करावी असे मारुतीने सुमंत प्रधानाला सांगितले :
तें देखोनिं हनुमंत । अत्यंत झाला आनंदभरित ।
प्रधान बोलोवोनि सुमंत । स्वयें सांगत तयासी ॥ ९८ ॥
निवांत काय होसी मानसीं । जाणें श्रीरामभेटीसीं ।
करावया सामग्रीसीं । दळभारेंसीं संजोगा ॥ ९९ ॥
प्रेमें विकळ भरत । शत्रुघ्न तैसाचि तेथ ।
तुम्ही संपोदोनि समस्त । चला रधुनाथदर्शना ॥ १०० ॥
ऐकोनियां ते वाणी । भरत उठला तत्क्षणी ।
लागला हनुमंताच्या चरणीं । भली आठवण दीधली ॥ १०१ ॥
नाहीं तरी आम्ही येथ । पडिलों असतों तटस्थ ।
कोण करिता सावचित्त । श्रीरघुनाथदर्शना ॥ १०२ ॥
हनुमंतकृत भरतगुणवर्णन :
ऐकोनि भरताचें वचन । हनुमान घाली लोटांगण ।
करीत अति प्रीतीं विनवण । सावधान परियेसीं ॥ १०३ ॥
प्रेमा म्हणिजे सत्वावस्था । राम तिहीं गुणांपरता ।
गुणी पहातो तत्वतां । राम सर्वथा भेटेना ॥ १०४ ॥
म्हणोनियां अति सावधान । निःशेष रज तम त्यागून ।
सत्वावस्था उठली जाण । तीही आपण जिरवावी ॥ १०५ ॥
प्रेमावस्थामूर्च्छितवृत्ती । येथें श्रवण कोणाप्रती ।
कोण पावे अर्थप्राप्ती । श्रोते निश्चिती तटस्थ ॥ १०६ ॥
जेथें गुणाचें आवरण । तेथें कैंचे रामदर्शन ।
म्हणोनि साधके आपण । सर्वथा गुण जिंकावे ॥ १०७ ॥
निःशेष गुणांचा निरास । तैं मोक्षपुरीसी होय वास ।
तुम्ही तरी तेथींचे क्षितीश । आणि अनुज रामाचे ॥ १०८ ॥
म्हणोनि तुम्ही तत्वतां । गिळोनिया सत्वावस्था ।
चला भेटूं रघुनाथा । अति सत्वरता निघावे ॥ १०९ ॥
पाक जरी आला निगुतीं । तरी वाफ जिरों देती ।
बाहेर निघाल्या शीघ्रगतीं । राहे निश्चितीं अपक्व ॥ ११० ॥
तेंवी रजतमाचे निरास । सत्य वाढलें असमसाहस ।
तेंही जिरतां सावकाश । राघवेश तैं भेटे ॥ १११ ॥
विषयेंद्रियगुणग्राम । रहित स्वसुखआराम ।
तैं बोलिजे श्रीराम । सिद्धांत परम उपनिषदीं ॥ ११२ ॥
ऐसी श्रीरामसंस्था । आम्ही ऐकों परंपरता ।
तरी हे उफराटी वार्ता । तुजप्रति कथा आम्ही सांगों ॥ ११३ ॥
तूं आमचा माता पिता । स्वामी गुरु कुळदेवता ।
जैसा राम तैसा तूं भरता । अति उद्धतता म्यां केली ॥ ११४ ॥
म्हणोनि घातलें लोटांगण । क्षमा करावी आपण ।
आणीक एक ऐकें चिन्ह । अधिकार पूर्ण असे आम्हां ॥ ११५ ॥
बाळका बोलों शिकवी माता । तीपुढें तें वाचाळता ।
करितां सुखावे माता । परी सर्वथा क्षोभेना ॥ ११६ ॥
तेंवी तुमची बाळे आम्ही । म्हणोनि वल्गेजों निजधर्मी ।
न विचरितां सेवकस्वामी । निजकृपा तुम्ही संतोषा ॥ ११७ ॥
हनुमंताची विनम्रता पाहून भरताने त्याला आलिंगन दिले :
ऐकोनि हनुमंताचे वचन । भरत झाला सुखायमान ।
हृदयीं धरिला आलिंगून । तूं जिवलग पूर्ण रामाचा ॥ ११८ ॥
आम्ही म्हणवू सहोदर । परी राम नेणों साचार ।
वृथा वाहों शरीरभार । देवोनि आहार नाशित ॥ ११९ ॥
रामविस्मरणें आहार देख । जठराग्नि त्याचा शुद्ध पाक ।
सर्वथा न करी देख । करोनि पै नरक सांडी ॥ १२० ॥
अग्नि क्षोभलियाचें लक्षण । अहर्निशीं विषयचिंतन ।
अवस्था उन्मत्त पूर्ण । नरक लक्षण या नांव ॥ १२१ ॥
शुद्ध पाकाचें लक्षण । सर्वेद्रियें सावधान ।
अनिमेष रामस्मरण । होवोनि प्रसन्न अग्नि करी ॥ १२२ ॥
हनुमंताची भरतकृत प्रशंसा :
आपुली निजतेज दीप्ती । श्रीरामभक्तांच्या हातीं ।
अग्नि देत संतोषस्थितीं । तेणें शोभती देदीप्यममान ॥ १२३ ॥
हें तुझ्या ठायी प्रत्यक्ष । हनुमंता दिसे सावकाश ।
श्रीरामतेजें स्वप्रकाश । त्रैलोक्यास मंडन ॥ १२४ ॥
आतां असोत या उत्पती । असदारोपण म्हणजे स्तुती ।
तरी ते न घडे निश्चिती । तुझी ख्याती अनिवार ॥ १२५ ॥
जितकी श्रीरामाची कीर्ती । तितकी तुझी ख्याति मारुती ।
म्हणोनिमाथा चरणाप्रती । ठेवोनि कपिपति नमियेला ॥ १२६ ॥
प्रत्याख्यानं न मे वीर वदामि वद किं प्रियम् ।
गवां शतसहस्रं वा त्यामाणां व शत वरम् ॥ ५ ॥
भरताने प्रसन्न होऊन मारुतीला वर देण्याची तयारी दर्शविली :
प्रेमाचेनि पडिभरें । योग्यायोग्य पै न सरे ।
हनुमंतासी अत्यादरें । नृपवरें विनविलें ॥ १२७ ॥
अति प्रिय रामकथा । विजययात्रा हनुमंता ।
तूं सांगितली तत्वतां । काय आतां तुज देऊ ॥ १२८ ॥
प्रीतिपूर्वक परियेसीं । जे उपेक्षा असेल मानसीं ।
ते सांगावी मजपासीं । शंका मानसी न धरावी ॥ १२९ ॥
देऊं गाईंची शतसहसस्रें । देश नगरें अपारें ।
किंवा धान्याची कोठारे । धनभांडारें असंख्यात ॥ १३० ॥
इंद्रपद लोकपाळेंसीं । पाताळपन्नग अमृतेंसीं ।
सत्यलोक पै मागसी । कैलासवैकुठासी देईन ॥ १३१ ॥
काय अपेक्षित तुझ्या चित्ता । शीघ्र आलापी पवनसुता ।
तेणें आश्चर्य हनुमंता । भरतप्रताप देखोनी ॥ १३२ ॥
भरताच्या दातृत्वाची प्रशंसा :
अतिशयें सुखावोनि चित्तीं । हनुमान विनवित भरताप्रती ।
अगाध तुझी उदारशक्ती । बंधु निश्चितीं रामाचा ॥ १३३ ॥
जैसी श्रीरामाची निजख्याती । तैसीच तुझी प्रतापशक्ती ।
दानी देता त्रिजगती । अटक निश्चितीं नाहीं तुम्हां ॥ १३४ ॥
आम्ही तुमचे अनुचर । केवळ श्रीरामाचे किंकर ।
श्रीरामभजनें चराचर । नाहीं दुस्तर हरिभक्ता ॥ १३५ ॥
रामभक्तांना कसलीच अपेक्षा नसते :
श्रीरामाचें ध्यान करितां । ब्रह्मादिकां दुस्तर चिंता ।
आमचे पद घ्यावया तत्वतां । ध्यान रघुनाथाचे करितात ॥ १३६ ॥
म्हणोनि ब्रह्मादि अमरकोडी । विघ्नें उठविती कडाडीं ।
दावोनि नाना विषयगोडी । पाडिती मुरकुंडी मनाच्या ॥ १३७ ॥
तथापि निश्चयाचे भक्त । सर्वथा न होती ध्यानच्युत ।
ते विषयींचा फ्लोकार्थ । सावचित्त परियेसीं ॥ १३८ ॥
त्रिधुवनविभवहेतवेप्यकुंठस्मृति रजितात्मसुरादिप्भिर्विमृग्यात् ।
न चलति भगवत्पदारविंदा- लवजिमिषार्धमपीह वैष्णवाग्र्य: ॥ ६ ॥
हनुमंताने वर्णिलेला ध्यानमहिमा :
सुरासुरांचिया पंक्ती । ज्यालागीं नाना साधनें करिती ।
तरी ज्यांसी नव्हे प्राप्ती । दुष्प्राप्य निश्चितीं त्रिलोकीं ॥ १३९ ॥
तेंवी त्रिलोकींचें राज्य सर्वही । महासिद्धींसमवेत पाहीं ।
हात जोडोनि भक्ताच्या ठायी । तिष्ठत लवलाही दासत्वें ॥ १४० ॥
भगवच्चरणारविंदाहून । जरी क्षण एक काढी मन ।
तरी तितुकेंही त्यासी देऊन । म्हणवोनि जाण तिष्ठती ॥ १४१ ॥
परी हा निष्टंक दादुला । दुस्तर धैर्याथिला ।
चरणध्याना वहिला । क्षणही मनाला काढीना ॥ १४२ ॥
चरणध्यानाचा तो क्षण । त्रिमुवनविभव त्यावरून ।
सिद्धिंसहित ओवाळून । निंबलोण सांडित ॥ १४३ ॥
भक्त जिज्ञासु साधक ज्ञानी । तयांमाजी अग्रगणी ।
लवनिमिषार्धही चरणींहूनी । लोभें मन काढीना ॥ १४४ ॥
कोणते म्हणती चरण । ऐक त्यांचेहीं लक्षण ।
आदिकरोनि त्रिनयन । करिती ध्यान जयाचें ॥ १४५ ॥
ब्रह्मा जो को सृष्टिकर्ता । त्रैलोक्यासीं सर्जन करिता ।
सत्यलोकराज्यभोक्ता । वेद मूर्तिमंत तये स्थानी ॥ १४६ ॥
जेथें सत्य मूर्तिमंत । तप मूर्तिमंत तेथ ।
महासिद्धि होवोनी मूर्त । नित्य नांदत जये स्थानी ॥ १४७ ॥
ऐसियां भोगांची विश्रांतीं । ब्रह्मयासीं न मनेचिं सर्वार्थी ।
मग बैसोनी एकांती । चरण चिंती हरीचे ॥ १४८ ॥
तरी सहसा नव्हे प्राप्ती । मग लाजोनी प्रजापती ।
पोटा आला लक्ष्मीप्रती । चरणप्राप्ती तरी नव्हे ॥ १४९ ॥
तैसाच जाण शूळपाणी । त्रिनयन कैलासभुवनी ।
उमेसारिखी कामिनी । अनुदिनीं भोगासीं ॥ १५० ॥
नंदी भृंगी आदि महागण । विद्यानिधि हृदयरत्‍न ।
तेणें न पवेचि समाधान । मग त्यागून निघाला ॥ १५१ ॥
सर्वस्वें त्यागोनी शूळपाणी । हातीं पायीं राख लावोनी ।
ध्यानस्थ बैसला श्मशानी । चरणचिंतनीं रामाच्या ॥ १५२ ॥
हृदयीं ध्यान चरणांचें । मुखीं नाम श्रीरामाचें ।
मुकुटीं भूषण निष्कर्माचें । तीर्थ रामाचें परिकर ॥ १५३ ॥
तोही ठकिला हरिमाया । सांडोनी श्रीरामाच्या पायां ।
आलो मोहिनी पुसावया । द्रवोनी वीर्या पडिला तो ॥ १५४ ॥
तेथें इंद्र वरुण कुबेर जाण । यांची गणना करी कोण ।
पावावया हरिचरण । सामर्थ्य जाण तया नाहीं ॥ १५५ ॥
ऐसें दुष्प्राप्य श्रीरामचरण । ते भक्तां लाधले संपूर्ण ।
ते सांडूनि इच्छी आन । ऐसा अभागी कोण त्रिजगतीं ॥ १५६ ॥
तूं सूर्यवंशी नृपती । आणि अनुज रघुपती ।
याचकें याचितां तुजप्रती । स्वयें त्रिजगती अर्पिसी ॥ १५७ ॥
सदैव रामचरणांची प्राप्ती व्हावी अशी
मारुतीने भरताजवळ मागणी केली :
मी किंकर तुझे साचार । हेंचि मागें उत्तरोत्तर ।
श्रीरामचरणाहूनी अन्यत्र । वांछा कोठे न वचावी ॥ १५८ ॥
म्हणोनी घातलें लोटांगण । तेथे भरत सुखायमान ।
श्रीरामाचें यथार्थ ज्ञान । तुजसी जाण कळलेसें ॥ १५९ ॥
श्रीराम सांडोनी आन । जो जो कां वांछी धन मान ।
त्यासीं श्रीरामाचें ज्ञान । सर्वथा जाण दुर्लभ ॥ १६० ॥
भरताचा दानधर्म :
नमन करोनी कपीसीं । आलिंगिला अति प्रीतीसीं ।
दान उद्धारिलें वाचेसीं । तें तें याचकांसीं देता झाला ॥ १६१ ॥
दिधलें गाईंचे सहस्त्र । धान्यकोठारें अपार ।
अश्व गज दानांचे भार । भरतें अपार वांटिले ॥ १६२ ॥
दिधलीं धनाचीं भांडारे । देश पुरें नगरें ।
भरतें वाटिलीं परिकरे । आशा दानभरें निमाली ॥ १६३ ॥
श्रीरामगमनें विशुद्ध । याचकांसी झाला-परमानंद ।
पेललें संतृप्तीचें दोंद । आनंदकंद श्रीराम ॥ १६४ ॥
भरत वांटीत प्रीतीकरीं । याचकांचे इच्छेवरी ।
तंव याचकांचा दुकाळ भारी । रामागमने करी संतृप्त याञ्चा ॥ १६५ ॥
ऐसें देवोनियां दान । भरत आनंदी-निमग्न ।
तंव विनवी वायुनंदन । चला रघुनंदनदर्शना ॥ १६६ ॥
”रामदर्शनार्थ लवकर चला” हनुमंत :
येथेंचि विलंब लागला पाहें । श्रीराम येईल लवलाहें ।
मग पुढें जावोनी काये । चला लवलाहें दर्शना ॥ १६७ ॥
ऐकोनि हनुमताचें उत्तर । अवघे उठले वेगवत्तर ।
सिद्ध होवोनी समग्र । जाती रघुवीरदर्शना ॥ १६८ ॥
शरण एका जनार्दना । भरत आणि रघुनंदना ।
सप्रेम भेटी दोघां जणा । त्या निरूपणा राम वदवी ॥ १६९ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
भरतहनुमंतदर्शनं नाम एकोनाशीतितमोऽध्यायः ७९ ॥
॥ ओंव्या १६९ ॥ श्लोक ६ ॥ एवं १७५ ॥
