अध्याय 84
श्रीरामस्वरूपवर्णन –
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
जयजयाजी श्रीजनार्दना । एकानेका परिपूर्णा ।
जनीं असोनि अभिन्ना । अलिप्त जगासी ॥ १ ॥
जनीं आहेसी तत्वतां । म्हणोनि तेथें भाव धरितां ।
ते तुझी माया गा अच्युता । तेथें सर्वथा तूं नससी ॥ २ ॥
जेंवी उदकाचा निखळ फेन । तो केन पितो नवचे तहान ।
तेंवी तुजपासून जहाले जन । ते जनां जाणी भेटसी ॥ ३ ॥
फेन निरसोनि उदक घेणें । जन निरसोनि तूतें देखणें ।
सोनटकाहूनि सोनें पहाणें । अन्यथा शिणणे वायांचि ॥ ४ ॥
हे अभेददर्शनहातवटी । तूंचि गुरूचे कृपादृष्टीं ।
अवलोकिसी संवसाटी । तै दिठी पैठी तुजमाजी ॥ ५ ॥
त्या तुझें स्वरूप चिद्धन । नामरूपे अवतारचिन्ह ।
धरिलें त्याचें निजवर्णन । कर्ता जाण तूं स्वामी ॥ ६ ॥
देव साक्षात् नारायण । ऐसा सांगताही वेदचि जाण ।
तैसें माझेनि वदनें जाण । कर्ता जाण तूंचि तूं ॥ ७ ॥
विनटोनि अहंरावण । राज्याभिषेकविराजमान ।
सिंहासनीं रघुनंदन । शोभायमान निजतेजें ॥ ८ ॥
सकळां श्रीरामीं प्रीति गहन । निजाधिकारें देखिला जाण ।
परिस तयाचें लक्षण । एका जनार्दन वदवित ॥ ९ ॥
सनकादिक मुनिवृंद । वसिष्ठादि मुनि प्रसिद्ध ।
नारदादि महासिद्ध । आत्मत्वें शुद्ध जाणितला ॥ १० ॥
सुष्टीपूर्वी जे सनातन । सृष्टिरूपे विराजमान ।
जेथें सृष्टीसीं लयो जाण । तेंही रघुसंदनस्वरूप ॥ ११ ॥
दुःख न रिघे अळुमाळ । जेथें सुखमयचि केवळ ।
उत्पत्तिस्थितिप्रळयकाळ । जेथें सकळ मृगजळत्वें ॥ १२ ॥
जेथें दृश्य द्रष्टा दर्शन । ध्येय ध्याता आणि ध्यान ।
ज्ञेय ज्ञाता निजज्ञान । अभाव पूर्ण त्रिपुटीचा ॥ १३ ॥
जें शुद्ध चैतन्य एकवट । जें अंतर्बाह्म निघोट ।
आदि मध्य आणि शेवट । न कळे स्पष्ट जयाचा ॥ १४ ॥
ते हे श्रीरामाचें रूपडें । सिद्धीं देखिलें वाडेंकोडें ।
दृष्टी पाहतां जयाकडे । सुखसुरवाडीं बुडाली ॥ १५ ॥
अवलोकितां रघुनंदन । देखणे झाले नयन ।
देखणे देखती देखणे होऊन । देखणे नयन श्रीरामीं ॥ १६ ॥
ब्रह्मादि इंद्रप्रमुख । तिहीं विराटमूर्ति अशेख ।
स्वयें देखिला रघुकुळटिळक । ऐका विवेक तयाचा ॥ १७ ॥
भूलोकादि सप्तपाताळ । ते रामाचे चरण कोमल ।
भूवर्लोक जघनयुगुल । सांग सकळ विराजे ॥ १८ ॥
स्वर्लोक ते रामजघन । तेथे विराजे स्वर्गभुवन ।
महर्लोक नाभिस्थान । जाण संपूर्ण रामाचें ॥ १९ ॥
जनलोक हृदय देख । कंठीं विराजे तपोलोक ।
श्रीरामाचा मुखमयंक । तेथें सत्यलोक विराजे ॥ २० ॥
असो किती सांगों भिन्न भिन्न । ॐतत्सत् ऐसें वचन ।
तें सर्वात्मक रघुनंदन । अनवच्छिन्न एकत्वें ॥ २१ ॥
जेंवी सूत्री मणिगण । ओतप्रोत संपूर्ण ।
तेंवी चराचरीं रघुनंदन । विबुधीं जाण देखिला ॥ २२ ॥
कौसल्यादि माता समस्तीं । जन्मकाळी चैतन्यमूर्ती ।
पूर्वी जैसी देखिली होती । त्याच स्थितीं देखिली ॥ २३ ॥
चैतन्यघन अतिलावण्य । पाहोनि मदनमोहन ।
जानकी झाली लजायमान । रघुनंदन देखती ॥ २४ ॥
भरत श्रीरामाचा भक्त । विरक्त आणि अनुरक्त ।
नित्यानुवर्त प्रेमयुक्त । कैसा रघुनाथ देखिला तेणें ॥ २५ ॥
भरत देखणा विचक्षण । श्रीरामाचे देखणेपण ।
सर्वस्वेंसीं आकळून । देखणेन देखणें श्रीराम ॥ २६ ॥
स्वप्रकाशें स्वलीला । दिव्य तेजाचा उमाळा ।
निजतेजीं अति सोज्ज्वळा । भरतें डोळा देखिला ॥ २७ ॥
तेणें निजतेजें विलासे । मीतूंपणाचा ठाव पुसे ।
जग आत्मत्वें प्रकाशे । अति उल्लासे निजानंदें ॥ २८ ॥
ज्या तेजानेचि निधरि । अहंसोहं समूळ विरे ।
ब्रह्मत्वें त्रैलोक्या अवतरे । सर्वांगीं भरे स्वानंदकंद ॥ २९ ॥
ज्या तेजाचेनि निजनिष्ठें । विषयांचे विषयत्व आटे ।
बंधमोक्षांचें बिरडे फिटे । स्वसुखे कोंदाटे आब्रह्म मुवन ॥ ३० ॥
ज्या तेजाचिये दीप्ती । रवि चंद्र स्वये हरपती ।
जेणें प्रकाशें ब्रह्मस्फूर्ती । निर्विषयस्थितीं सूख कोंदे ॥ ३१ ॥
ऐसें स्वाभाविक सहज । तेजाचे जे निजतेज ।
त्याची चिन्मूर्ति पै द्विभुज । भक्तराज देखे भरत ॥ ३२ ॥
श्रीरामाची निजस्थिती । चिन्मात्रैकचैतन्यमूर्ती ।
अव्यक्त आला व्यक्ती । भक्तभावाथीं साकार ॥ ३३ ॥
ऐसा श्रीराम स्वभावेंसीं । आला साकार दशेसी ।
सगुण मूर्ति भासे कैसी । चिद्विलासी श्रीराम ॥ ३४ ॥
जन्मला कौसल्येच्या उदरीं । ऐसी लोकवंदतीची परी ।
त्या श्रीरामाच्या उदरीं । भरत निर्धारीं विश्व देखे ॥ ३५ ॥
श्रीरामाचे पूर्णपण । भक्त जाणती अकिंचन ।
जे भावोर्थे परिपूर्ण । ते स्वरूप जाण जाणती ॥ ३६ ॥
श्रीरामाची निजमूर्ती । वर्णितां मौनावल्या श्रुती ।
शास्त्रें थोटावलीं थाती । राम शब्दार्थी अर्थवेना ॥ ३७ ॥
चाटु नाना रस मधुर वाढी । तो चाटू चाखतां न लभे गोडी ।
तेंवी सांडोनि शब्दार्थ ओढी । पहावी निर्वडी! श्रीराममूति ॥ ३८ ॥
आकाश बांधतां मोटेंसी । चौपालवी ये बांधे त्यासी ।
शब्दें वर्णिता श्रीरामासी । वैखरीसी दशा तैसी ॥ ३९ ॥
राम सगुण तोचि निर्गुण । राम परमात्मा परिपूर्ण ।
चिन्मात्रैक चैतन्यघन । विश्वविश्राम जाण श्रीराम ॥ ४० ॥
त्या श्रीरामाचें वर्णन । वर्णावया मी अति दीन ।
कृपाकु एका जनार्दन । अर्थवी कथन यथार्थ ॥४ १ ॥
धन्य भाग्य त्या भरताचें । स्वरूप देखत त्या रामाचें ।
श्रुतिशास्त्रांगुह्य ज्याचें । भरत त्याचें चिन्ह लक्षी ॥ ४२ ॥
राम सर्वांगी निर्मळ । ते निर्मळी बिंबले नभ सुनीळ ।
यालागीं श्यामता सुनीळ । भासे निर्मळ श्रीरामासीं ॥ ४३ ॥
राम श्यामता मेघश्याम । त्या श्यामता गर्जवी आब्रह्म ।
यालागीं राम मेघश्याम । बोलती परम श्रुतिशास्त्रें ॥ ४४ ॥
राम निर्मळ परात्पर परम । हेंचि श्रुतिशास्त्रां न कळे वर्म ।
अंगीं बिंबलें देखोनि व्योम । मेघश्याम राम म्हणती ॥ ४५ ॥
यापरी स्वयें श्रीराम । शोभा शोभवी मेघश्याम ।
त्याच्या पदीचा पदाक्रम । त्रिविक्रम आक्रमें ॥ १४६ ॥
सहस्त्र जिव्हा शेषासी । तेणें बळें निजावेशीं ।
प्रवर्तला चरणवर्णनासी । शीक त्यासी लागली ॥ ४७ ॥
वर्णितां अचिंत्याच्या रूपासी । जिव्हा चिरली क्षणार्धेर्सी ।
लाजां दडाला शेजेसीं । श्रीरामचरणासी न वर्णवे ॥ ४८ ॥
त्या श्रीरामाचे श्रीचरण । वर्णावया कैंचें वदन ।
साधु कृपाकु दीन जन । त्यांचें अवधान बोलवित ॥ ४६ ॥
चरणांतळीं शोभा आरक्त । बाळादित्यातें लाजवित ।
क्षणें जगातें भुलवित । ते चरणीं निश्चित भुलली रमा ॥ ५० ॥
सुरासुरां अतर्क्य माया । जे श्रुतिशास्त्रीं न ये आया ।
ते रमा माया लवलाह्मा । श्रीरामपायां भुलली ॥ ५१ ॥
लक्ष्मीचें चपळ लक्षण । नित्य चित्त भोगायतन ।
चरणीं सुख अत्यंत गहन । रमेसी मोहन नवल नव्हे ॥ ५२ ॥
सनकादिकां अति विरक्ती । देहसंग न धरिती हातीं ।
तेही भुलले अत्यंत प्रीतीं । क्षणही न विसंबती श्रीरामचरणां ॥ ५३ ॥
सनकादिक महासज्जन । भ्रमर होवानियां जाण ।
चरणकमलीं आमोदसेवन । अहर्निशी जाण करिताती ॥ ५४ ॥
चरणींचिया सामुद्रिका । न वर्णवे वेदा शेषा ।
ध्यजवजांकुश ऊर्ध्व रेखा । पद्य देखा यवांकित ॥ ५५ ॥
तया चिन्हांचे महिमान । श्रोते परिसोत सावधान ।
अलक्ष्य तयांचे लक्षण । कांहीं सांगेन संक्षेपें ॥ ५६ ॥
चहूं मुक्ती देवोनि लाज । चरणीं शोभे भक्तीचा ध्यज ।
वज्रें निर्दळी कर्मबीज । स्मरणाचा सहज नित्यांकुश ॥ ५७ ॥
शोधितसत्वाचेनि आक्रमें । युग्मचरणीं तळपती पद्यें ।
पादतळें अनुरागप्रेमें । त्या शोभा कुंकुमें लाजिजे ॥ ५८ ॥
तळीं आरक्त श्यामता देख । जेंवी नभीं इंद्रधनुष्य ।
शोभा शोभवी अलौकिक । रघकुळटिळकनिजचरणीं ॥ ५९ ॥
क्षयरोगें नित्य पीडिला । त्या श्रीरामचरणां शरण आला ।
नखचंद्रीं जडोनि ठेला । अक्षयी झाला चंद्रमा ॥ ६० ॥
नखचंद्रींचे जे चंद्रकर । सनक सनंदन सनक्तमार ।
भक्त होवोनि सत्वर । नित्य चरणामृतसार सेविती ॥ ६१ ॥
नखीं भेदलें आवरणजीवन । गंगेचे तें जन्मस्थान ।
त्रिपथगामी हें अभिधान । विश्व पावन जियेचेनि ॥ ६२ ॥
त्रिगुण जडजाड्या उबगले । श्रीरामचरणां शरण आलें ।
त्रिकोणघोटी होवोनि ठेले । चरणी मुकले जीवभावा ॥ ६३ ॥
जैसें शुद्ध उपासनायंत्र । तैसी घोटी त्रिकोणसुंदर ।
कळाविया अति मनोहर । चित्कळा सार भासती ॥ ६४ ॥
श्रुति आणि स्मृती । दोही बाही वांकी वाजती ।
अंदुवा जाण निश्चितीं । उपवेदस्थितिविभागें ॥ ६५ ॥
भक्ताची ते जीवनकळा । साधकाचा निजजिव्हाळा ।
तोडराचा नाद आगळा । प्रळयघंगाळ नाम ज्याचें ॥ ६६ ॥
वेदान्त शुद्ध शास्त्र । चरणीं गर्जती तोडर ।
धन्य धन्य दैत्यांचें शरीर । तोडर निरंतर रुळती चरणीं ॥ ६७ ॥
तोडरांची नादशैली । ऐकतां कळिकाळ कापे चळीं ।
पोटरियांची नव्हाळी । अति कोंवळी सुकुमार ॥ ६८ ॥
यंत्रपीठीं वर्ण प्रबळ । तेंवी पोटरिया सरळ ।
अक्षररसें त्या मांसळ । अति निर्मळ निजतेजें ॥ ६९ ॥
जानुचक्र अति वर्तुळ । जैसे आरिसे निजनिर्मळ ।
निजात्मतेजें स्वरूप तत्काळ । तेथें सकळ आभासे ॥ ७० ॥
अथवा आणिक एक भावो । मज गमताहे पहाहो ।
ऐका तेथींचा नवलावो । अभिप्रावो तो ऐसा ॥ ७१ ॥
चक्र शिणले कंदन करितां । ते शरण आलें रघुनाथा ।
जानुचक्रीं जडोनि जातां । वंद्य तत्वतां सुरसिद्धां ॥ ७२ ॥
श्रीरामजानुचक्र देखतां । काळचक्र वंदी हरिभक्तां ।
रामचरणांची सामर्थ्यता । श्रुतिशास्त्रां न वर्णवे ॥ ७३ ॥
लागतां श्रीरामचरणीं । शिळा उद्धरली तत्क्षणी ।
सद्‌भावें सेवितां अनुदिनी । लागती चरणी कळिकाळ ॥ ७४ ॥
श्रीरामाचा चरणमहिमा । शास्त्रां न करवे सीमा ।
श्रुति पावल्या उपरमा । त्या श्रीरामा केंवी वर्णवे ॥ ७५ ॥
ऊर मृदु सरळशोभा । तेणें लाजविले कर्दळीस्तंभा ।
तिच्या पोटी वक्रगाभा । अवक्र शोभा रामांकीं ॥ ७६ ॥
गगनाहूनि अति सुकुमार । श्रीराममांडिया अरुवार ।
लागलिया खुपती चंद्रकर । सुकुमारा सुकुमार श्रीरामचंद्र ॥ ७७ ॥
जगाचें गुह्य श्रीरघुनाथ । पावावया तयाचा गुह्यार्थ ।
इतरां कैचें सामर्थ्य । भावार्थे सेवीत जानकी ॥ ७८ ॥
त्यजोनि वासनावासासी । जे निर्बुजले लोकलाजेसी ।
ते पावती श्रीरामगुह्यासी । अहर्निशीं सुखरूप ॥ ७९ ॥
स्वयें अच्छिद्रत्वें मनोहर । आणि पुढिलाचे आच्छादी छिद्र ।
तोचि कांसे पीतांबर । तेज दुर्धर देदीष्य ॥ ८० ॥
उदयअर्स्ते विजु शिणली । ते श्रीरामा शरण आली ।
पीतांबरत्वें कांसे जडली । त्यजोनि वहिली उदयास्त ॥ ८१ ॥
कांस कसिली सुरेख । पालवीं२ मुक्तलग देख ।
लागतां कांसे एकाएक । भवभय देख होय वाव ॥ ८२ ॥
श्रीराम सांपडे सगळा । ते भक्तिभावार्थमेखळा ।
मध्यें शोभे घननीळा । अलोकिक कळा तेजाची ॥ ८३ ॥
किंकिणी आणि ज्वाळमाळा । भद्धि सिद्धि झाल्या सकळा ।
क्षुद्रघंटिकाचा मेळा । सद्विद्या तत्काळ पै होती ॥ ८४ ॥
अति सूक्ष्म मध्य साना । होता अभिमान पंचानना ।
देखोनी राममध्यरचना । लाजा राना तो गेला ॥ ८५ ॥
सावकाश श्रीरामासी । पाहावयां अवस्था पंचाननासी ।
येवोनि जडले रामकांसेसी । मित्रत्वेंसीं मेखळे ॥ ८६ ॥
लागतां श्रीरामकांसेसी । विसरले गमनागमनासी ।
श्रीरामाची ख्याति ऐसी । कांसे लागी त्यासी उद्वार ॥ ८७ ॥
निजभक्तांच्या आर्तीच्या ठायीं । अखंड रामासी रमणे पाही ।
आर्तीवेगळें सर्वथा कांहीं । जाणें नाहीं श्रीरामा ॥ ८८ ॥
आर्ती सर्वेद्रियांचा अर्थ । भक्त श्रीरामीं अर्पित ।
श्रीराम एकपत्‍नीव्रत । आर्ती रमत स्वधर्म ॥ ८९ ॥
म्हणोनि भक्तांसी निश्चित । प्राप्त श्रीरामगुह्यार्थ ।
आर्तीवेगळा रघुनाथ । नव्हे प्राप्त सुरसिद्धां ॥ ९० ॥
लेखणी चुकी पडली मोठी । सांडोनि श्रीरामगोष्टी ।
पीतांबरीं बैसली दृष्टी । संती कृपादृष्टीं सहावे ॥ ९१ ॥
सखोल श्रीरामाची नाभि जाण । ब्रह्मा सहस्राब्द बुडतां आपण ।
ठाव व लागे अणुप्रमाण । झाला खेदक्षीण निजमनीं ॥ ९२ ॥
तेणें कृपा आली रघुनाथा । देवोनि नाभिकारता ।
नाभिकमळीं राखिला धाता । लोककर्ता करोनियां ॥ ९३ ॥
उपदेशिलें गुह्यज्ञान । ऐका तयाचें लक्षण ।
सकळ लोक स्रजितां पूर्ण । न ये कर्माभिमान सर्वथा ॥ ९४ ॥
उदरीं त्रैलोक्य सांठोवा । विश्रांति या सकळ जीवां ।
जेंवी मातुकांचा सांठोवा । दिसे अवघा प्रणवोदरीं ॥ ९५ ॥
ज्ञेय ज्ञाता ज्ञाननव्हाळी । हेचि उदरी त्रिवळी ।
सत्कर्म रेखिल्या रोमावळी । हृदयकमळीं शोभती ॥ ९६ ॥
श्रीरामाचे हृदयावकाशी । आकाश लोपलें स्वकार्येंसीं ।
घनानंद निरवकाशीं । सज्जनांसी विश्रांति ॥ ९७ ॥
निवांत समाधीचें सुख । तैसें श्रीरामहृदयीं पदक ।
संत माणकुळी सुरेख । अलौकिक झळकती ॥ ९८ ॥
सत्कोंदणें अलौकिकी । संत चिद्रत्‍नें जडलीं पदकीं ।
कौस्तुभाची शोभा निकी । लोकालोकीं दुर्लभ ॥ ९९ ॥
उदयअस्तें सूर्य शिणला । तो श्रीरामा शरण आला ।
कौस्तुभ होवोनि कंठी जडला । मुक्त झाला त्रिविध तापा ॥ १०० ॥
अनन्यगतीच्या सद्‌वृत्ती । तेचि रामीं वैजयंती ।
सुमनमनाच्या निजवृत्ती । माळा शोभती समिश्रतुळसी ॥ १०१ ॥
श्रीरामाचा कंबुकंठ । वेदाचें तें मूळ पीठ ।
स्वरवर्णांची ते वाहती वाट । तेथोनि प्रकट त्रिकांडी ॥ १०२ ॥
मुख्यत्वे श्रीराम अबाहु । तेथेंचि शोभती आजानुबाहू ।
बाईंचा पराक्रम बहु । द्वैताचा ठाऊ उरो नेदी ॥ १०३ ॥
अहंरावण महाबळी । त्याची केली रांगोळी ।
वैर नाहीं जगतीतळीं । आयुधें ठेविलीं यालागीं ॥ १०४ ॥
श्रीरामाचें शुद्ध ज्ञान । निहृदयीं असें संपूर्ण ।
तेथें न होवोनि निमग्र । वृथा अज्ञान भ्रममाती ॥ १०५ ॥
निरसोनि बाह्य साधन । हृदयीं घ्यावया समाधान ।
ज्ञानमुद्रा दावी आपण । दक्षिण हस्ते श्रीराम ॥ १०६ ॥
आपुली माया आपुल्यावरी । अलिप्तपणे धरी हरी ।
राम पाहतो निर्धारी । बाधा न करी हरिमाया ॥ १०७ ॥
ऐसें करावया निर्धारीं । निजमाया निजकरीं ।
वामांकी जानकी सुंदरी । दक्षिणकरीं धरियेली ॥ १०८ ॥
शुद्ध चैतन्याचे सुघटे । अहं सोहं निःशेष आटे ।
श्रीरामाचे बाहुवटे । कीर्तिमुख चोखटें उपनिषदें ॥ १०९ ॥
वीर्यधैर्या धैर्य जेणें । श्रीरामाचीं वीरकंकणें ।
करीं बाणलीं पूर्णपणे । लेणया लेणें श्रीराम ॥ ११० ॥
श्रीराममुद्रा बाणलिया हाती । तो वंद्य होय त्रिजगतीं ।
कळिकाळ पायां लागती । चारी मुक्ती आंदण्या ॥ १११ ॥
ऐशा दशांगुळी दशमुद्रा । करीं प्रतिपाळी दशावतारा ।
हस्तीं धरिली सीता सुंदरा । दशशिरा निर्दाळूनी ॥ ११२ ॥
गाळींव आनंदाची मूस देख । की सोलींव सुखाचेंही सुख ।
तें श्रीरामाचें श्रीमुख । नित्य निर्दोष देखिजे ॥ ११३ ॥
श्रीरामाचा मुखमयंक । पूर्णत्वें नित्य निष्कलंक ।
देखोनियां शशांक । लाजा अधोमुख तो झाला ॥ ११४ ॥
पक्षीं वाढे पक्षीं मोडे । हे चंद्रासी दुःख गाढे ।
तेणें दुःखें अंगुष्टीं जडे । जग पायी पडे नखचंद्रीं ॥ ११५ ॥
जडतो श्रीरामअंगुष्टीं । चंद्रासी झाली पुष्टितुष्टी ।
रामचरणीं सुखाच्या कोटी । देखतां दृष्टी आल्हाद ॥ ११६ ॥
करितां राममुखावलोकन । निःशेष द्वंद्वदुःखा बोळवण ।
परानंदहप्ति गहन । हरिखें पूर्ण कोंदाटे ॥ ११७ ॥
अकार उकार मकारस्थितीं । ॐकारीं कर्म निष्कर्मप्राप्तीं ।
तैशा मुखी दोभागी दंतपंक्ती । चतुर्वेदस्थिती चौक मिरवे ॥ ११८ ॥
जगाचा आधार ते अधर । श्रीरामअधरें ते सधर ।
परमामृतासी निजमाहेर । निजजिव्हार सीतेचे ॥ ११९ ॥
श्रीरामाची हनुवटी । देखतां सुख वोसंडे सृष्टीं ।
धन्य देखत्याची दृष्टी । ते जाणे हातवटी हनुमंत ॥ १२० ॥
देखोनि गंडस्थळांची प्रभा । लाजा सूर्य लोपला उभा ।
तेथें उदय अस्तांची वालभा । उदय स्वयंभ गंडस्थळी ॥ १२१ ॥
श्रवणीं कुंडले मकराकार । हा लौकिक बाह्यविचार ।
तीं आकारीं शुद्ध निर्विकार । श्रवणें विकार निर्दाळिती ॥ १२२ ॥
नवल शोभा त्या श्रवणासीं । नित्य मिळणी निजात्मअंशी ।
श्रवणें देखणें देखण्यासी । अंशाअंशीं समरसे ॥ १२३ ॥
निःशेष निरसोनि नास्तिक । अवक्र जें कां आस्तिक ।
निरपेक्ष शुद्ध चोख । तेंचि नासिक राममुखीं ॥ १२४ ॥
अल्प अपेक्षा धरितां देख । साधन तितुकें निर्नासिक ।
नकटा झाला तो साधक । राम सन्मुख भेटेना ॥ १२५ ॥
चळता जितुका वायु जाण । तो श्रीरामाचा मुख्य प्राण ।
श्रीरामाच्या प्राणें जाण । जगाचा प्राण जीतसे ॥ १२६ ॥
श्रीरामाचा निजप्राण । तेणें वसंता समाधान ।
सुवासासी निजजीवन । विश्वजीवन श्रीराम ॥ १२७ ॥
चैतन्याचें देखणेपण । श्रीरामनेत्रां आलें शरण ।
सबाह्य देखणें होवोनि पूर्ण । आपण आपणा देखत ॥ १२८ ॥
देखतां श्रीरामाची दृष्टी । अक्षयानंदे जीव उठी ।
दृश्य द्रष्टा न दिसे त्रिपुटी । हेलावे सृष्टी निजानंदें ॥ १२९ ॥
दीपामागे पडसाई । तैसी डोळ्यामागें भिंवई ।
व्यंकटी सांडोनियां पाहीं । श्रीरामदेहीं निवटल्या ॥ १३० ॥
श्रीरामाची भ्रुकुटी । रची ब्रह्मांडाच्या कोटी ।
भ्रूविक्षेप केलिया काळ घोंटी । छेदी गांठी चौदेहां ॥ १३१ ॥
जैसें अधिष्ठान निर्मळ । तैसें श्रीरामाचें विशाळ भाळ ।
सच्चिदानंदपद केवळ । त्रिवळी प्रबळ ललाटी ॥ १३२ ॥
उगाळोनि अहं कठिण । सोहं काढिलें शुद्ध चंदन ।
तेंही केलें रामार्पण । गंधार्चन रामभाळीं ॥ १३३ ॥
प्रेमकुशरसमेळा । टिळक रेखिला पिवळा ।
अनुरागद अक्षतारंग बहळा । श्रीरामनिढळा शोभत ॥ १३४ ॥
मुकुटवर्धनां मुकुटमणी । राम शिरोरत्‍न राजस्थानीं ।
श्रीरामाचा मुकुट वर्णी । ऐसा त्रिमुवनीं कोणी असेना ॥ १३५ ॥
श्रीराममस्तकावरते । कांही रितें उरले असतें ।
तरी मुकुट वानावया पुरते । अवकाश वाचेतें पै होता ॥ १३६ ॥
श्रीरामाचें स्वरूपवर्णन । करितां चौ वाचां पडिलें मौन ।
वेद परतले नेति म्हणोन । तेथें मशक मी कोण वर्णावया ॥ १३७ ॥
ऐसा साकार तोचि निराकार । निराकार तोचि साकार ।
रूपासी आला रघुवीर । भासे चराचर निजतेजें ॥ १३८ ॥
त्या रामाच्या स्वरूपीं देख । तद्‌रूपचि अलोलिक ।
चिद्‌रत्‍नमंडित विराजे सुरेख । श्रीरामअंका आरूढोनि ॥ १३९ ॥
जैसी नाथिलीचि व्योमा । भिन्न भासे नीळिमा ।
तेंवी रामांकी विराजे रमा । नहोनि श्रीरामावेगळी ॥ १४० ॥
जेंवी स्वाद आणि साकर । दृति आणि कापूर ।
रस आणि जैसे नीर । सीता सुंदर तेवी रामीं ॥ १४१ ॥
जेंवी कनक आणि कांती । की प्रभा आणि ज्योति ।
भानु आणि दीप्ती । सीता सती तेंवी रामीं ॥ १४२ ॥
राम आत्मा हे आत्यज्योति । राम चैतन्य हे चिच्छक्ती ।
राम पर हे प्रकृती । अभिन्नस्थिती पै दोघें ॥ १४३ ॥
राम सष्टा हे सृष्टिस्थिती । राम कर्ता हे कार्यवृत्ती ।
राम वक्ता हे वचनोक्ती । अर्थप्राप्तिसमवेत ॥ १४४ ॥
ऐसें विचारिता तत्वतां । विचार ठाके पै मागुता ।
परा वैखरीसीं वर्णितां । श्रीरामीं सर्वथा बुडाला ॥ १४५ ॥
सीता आणि रघुनंदन । स्वरूप एक नामें भिन्न ।
तैसाचि बंधु लक्ष्मण । तदात्मक पूर्ण श्रीरामें ॥ १४६ ॥
जैसा अभिषेक रामासी । राज्योपचार आनंदेंसी ।
तैसाचि केला सौमित्रासी । व्रतविसर्जनेंसीं आल्हादें ॥ १४७ ॥
श्रीरामाचें धनुष्यबाण । स्वयें घेवोनि आपण ।
पाठीसी उभा लक्ष्मण । सन्नद्ध जाण सर्वदा ॥ १४८ ॥
कनकदंड छत्रचामर । सहित जानकी सुंदर ।
भद्रीं विराजित रघुवीर । जोडोनि कर सन्मुख ॥ १४९ ॥
राज्याभिषेकीं अति मंडित । भद्रीं देखोनि रघुनाथ ।
आनंदभरित पै समस्त । त्रैलोक्यांत उत्साहो ॥ १५० ॥
ऋषिसंधैस्तदाकाशे देवैश्व समरुद्‌गणैः ।
स्तूयमानस्य रामस्य शुश्रुवे मधुरध्वनिः ॥ १ ॥
प्रजगुर्देवगंधर्वा ननृतुश्चाप्सरोगणाः ।
अभिषेकं तदर्हस्य रामस्याक्लिष्टकर्मणः ॥ २ ॥
रामराज्याभिषेकामुळे आनंदित होऊन
गंधर्वांचे गायन व स्वर्गातील अप्सरांचे नृत्य :
वेदोक्त मंत्रघोषण । ऋषीश्वरीं मांडिलें स्तवन ।
श्रीरामराज्य सुखैकघन । करिती गर्जन जयशब्दीं ॥ १५१ ॥
स्वर्गी आनंदले सुरगण । मिळोनियां सहित मरुद्‌गण ।
सुरदुंदुभि त्राहाटिल्या पूर्ण । पुष्पवृष्टि जाण तिहीं केली ॥ १५२ ॥
गंधर्व मिळोनि समग्र । मृदु मंजुळ मधुर स्वर ।
गायन मांडिले परिकर । श्रीरधुवीरनिजराज्यें ॥ १५३ ॥
रंभा मेनका तिलोत्तमा जाण । उर्वशीसहित अप्सरागण ।
श्रीरामराज्ये आनंदमग्न । येवोनि नर्तन मांडिलें ॥ १५४ ॥
श्रीरामाचें अभिषिंचन । पहावया अति प्रीतीकरून ।
मंडळपति राजे जाण । आले त्वरेनें समकाळें ॥ १५५ ॥
नानाविध उपासन । आणोनि पूजिला रघुनंदन ।
घालोनियां लोटांगण । श्रीरामचरण वंदिले ॥ १५६ ॥
विजयकार जयजयकार । ऋषिवरांचे मंत्रस्वर ।
वैष्णवांचा नामोच्चार । झणत्कार दुंदभींचा ॥ १५७ ॥
वानरांचा भुभुःकार । गंधर्वांचा उच्च स्वर ।
अप्सरांचा आलापस्वर । नादें अंबर कोंदलें ॥ १५८ ॥
नभ झालें सुखैकघन । दिशा दुमदुमती संपूर्ण ।
नादें कोंदलें त्रिभुवन । सुख संपूर्ण सर्वांसी ॥ १५९ ॥
शून्यत्व सांडोनि गगन । झालें चिदानंदैकघन ।
परमामृताचे रजःकण । वृष्टी रधुनंदननिजसुखें ॥ १६० ॥
श्रीरामाच्या राज्यसुखें । आकाश वोळले चिदाकाशें ।
वसवूनि सकळांची मानसें । अलिप्त सर्वांसी सर्वदा ॥ १६१ ॥
घटकाश मठाकाश । प्राणिमात्राचें हृदयावकाश ।
वसवूनि सर्वत्र उदास । अलिप्त आकाश श्रीरामें ॥ १६२ ॥
श्रीरामीं सुखावला पवन । सर्वांतरीं प्रवेशोनि पूर्ण ।
प्राणवृत्ती करी चळण । आसक्त नव्हे जाण सर्वथा ॥ १६३ ॥
प्राणी परस्परांतील वैरभाव विसरले :
परस्परें प्राणिमात्र । जीवघातें करिती वैर ।
चाळोनि तयांचे अंतर । प्राणी निर्वैर सर्वदा ॥ १६४ ॥
गाईव्याघ्रां सदा वैर । गजसिंहा वैराकार ।
नकुळसर्पांसी खडतर । स्वाभाविक वैर सर्वदा ॥ १६५ ॥
मूषकबिडाळांसी वैर । श्येनबकांसीं वैराकार ।
ऐसे सांगतां अपार । सर्वत्र वैर प्राणिमात्रां ॥ १६६ ॥
जीवशिवांचा आहार । येणें सकळां बद्धवैर ।
तितुकीं चाळोनि सर्वत्र । प्राणी निवैर सर्वदा ॥ १६७ ॥
श्रीरामराज्यें वायूसी । निवैरता आली त्यासी ।
मंद शीतळ सुखस्पर्शाशी । बाह्य जगासी निववित ॥ १६८ ॥
श्रीरामराज्यतेजासीं । निर्विकारता बाणली कैसी ।
सांडोनि अहंममतेसी । स्वप्रकाशीं देदीष्य ॥ १६९ ॥
स्नेहसूत्रअधिष्ठान । गृहीं प्रयासें मेळवोन ।
जेणें दीप उजळिला आपण । अमर्याद जाण प्रकाश त्यासी ॥ १७० ॥
हे प्रयास कांही न करितां । चोर सुखें चोरी करितां ।
त्यासीही प्रकाश आइता । स्वभावता निजतेजें ॥ १७१ ॥
स्वामी यत्‍न करी निजवित्ता । चोर सिंतरोनि स्वयें नेता ।
दीपरूपें साक्षी पाहतो । न म्हणे तत्वतां माझें तुझें ॥ १७२ ॥
आणिक श्रीरामराज्यासीं । तेजासीं कळा बाणली कैसी ।
जे जे भेटों येती त्यासीं । करी आपणाऐसीं तत्काळ ॥ १७३ ॥
सव्य येवोनि भेटे चंदन । अपसव्यें घुरे आपण ।
दोहींचा वास निरसोनि पूर्ण । देदीध्यमान करी अग्नि ॥ १७४ ॥
श्रीरामराज्यें जीवन । स्वयें झालें सुखैकघन ।
सर्वां भूतीं रघुनंदन । निजभजन करितसे ॥ १७५ ॥
भूतां परस्परें वैर । वैर स्वभावतां निरंतर ।
असतां आपण निवैर । जीवन करी सर्वांतें ॥ १७६ ॥
श्रीरामराज्येकरोनि जाणा । अति संतोष झाला जीवना ।
विसरोनि अधोगमना । सुखस्वादना जग निववी ॥ १७७ ॥
भूमि: सत्यवती चैव फलवंतश्व पादपाः ।
गंधवंति व माल्यानि बुभूवु राघवोत्सवे ॥ ३ ॥
धरणीमाता प्रमुदित झाली :
श्रीरामाचें अभिषिंचन । देखतां धरा सुखैकघन ।
ऐका त्याचेंही लक्षण । निजलक्षण धरेचें ॥ १७८ ॥
येथोनि हे भोय माझी । तेथोनि ते मर्यादा तुझी ।
सीमाभेदें जुंझती जुंझी । निजपैजीं दिव्य करिती ॥ १७९ ॥
दिव्य उतरोनि सुखी होती । एक असत्य ते दिव्य धरिती ।
तितुकें करोनि अभेदस्थिती । धरा वर्तती अखंडर्त्वे ॥ १८० ॥
विषमत्व सांडोनि चित्ता । संपादी दोहींच्या अर्था ।
माझी माझी म्हणतां भूतां । न मोडे अखंडता धरेची ॥ १८१ ॥
हें श्रीरामराज्याचें सुख । धरेसी बाणलें आत्यंतिक ।
वनस्पती वोहल्या देख । अलोलिक रसभारें ॥ १८२ ॥
सुवासित पुष्पीं सुपक्व फळीं । वृक्ष लगडले तत्काळीं ।
जीवमात्री सुख सकळीं । रसकछोळीं वोळली मही ॥ १८३ ॥
श्रीरामराज्य ऐसे देख । सकळ सुख अलोलिक ।
भाट गर्जती असंख्य । रघुनायक निजराजा ॥ १८४ ॥
मंत्रस्वर जयजयकार । वानरांचा भुभुःकार ।
माजी नामाचा उच्चार । श्रीरघुवीर निजविजयी ॥ १८५ ॥
नामें प्रायश्चित्ता धाक । यमलोक ओस निःशेख ।
श्रीरामराज्येंकरोनि देख । यमप्रमुख कांपती चळीं ॥ १८६ ॥
एका जनार्दना शरण । श्रीरामाचें अभिषिंचन ।
आणि स्वरूपाचें वर्णन । आपलें आपण संपविलें ॥ १८७ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
श्रीरामस्वरूपवर्णनं नाम चतुरशीतितमोऽध्याय : ॥ ८४ ॥
॥ ओंव्या ॥ १८७ ॥ श्लोक ॥ ३ ॥ ॥एवं ॥ १९० ॥
