अध्याय 20
रावणाचे नर्मदातीरावर आगमन
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
तदनंतरें श्रावणारिनंदन । अगस्तीप्रति कर जोडून ।
म्हणता झाला स्वामीनें निरुपण । रावणाचें सांगितलें ॥१॥
दशानन विचरत क्षितीं । पृथ्वीचे भूप शरण येती ।
तयांतें जिंकोनि लंकापती । पुढारां चाले जिंतित ॥२॥
ऐसें जिंतिलें भूमंडळ । राजे जिंतिले ज्यांचा पराक्रम प्रबळ ।
ऐसा दशानन अति सबळ । कोठे नाहीं पराभविला ॥३॥
निर्वीर होती तैं सृष्टी । ऐसें गमतें माझे पोटीं ।
यदर्थी आशंका थोर मोठी । माझे जीवीं वाटतसे ॥४॥
बलाढ्य राजे अवनीं नव्हते । ऐसें वाटतें माझेनि मतें ।
तैं पाशुपतादिक होतीं शस्त्रें । त्याचें काहीं न चलेचि ॥५॥
ऐसें श्रीरामाचे वचन । ऐकोनियां हास्यवदन ।
बोलता झाला तूं ब्रह्म पूर्ण । जाणोनि प्रश्न आम्हां करिसी ॥६॥
तूं ये सृष्टीचा कर्ता । तुझा कुमर विधाता ।
मायेस तुझेनि प्रबळता । त्रैलोक्यातें मोहावया ॥७॥
तूं ईश्वराचा ईश्वर । तुझा योगियां न फळे पार ।
तूं स्वलीलेनें हा अवतार । घेतला कार्याकारणें ॥८॥
तो तूं श्रीरामा आम्हांप्रती । कथा पुससी अति निगुती ।
हें आश्चर्य वाटे आमुचें चित्तीं । कृपामूर्तिं कृपाळुवा ॥९॥
आमुचा वाढवोनियां मान । आम्हांसि देतोसि भूषण ।
तरी तुझिये कृपेनें जाण । पुढील निरुपण सांगतसें ॥१०॥
रावणें अनरण्य भूपती । जिंतोनि चालिला विचरत क्षितीं ।
तदनंतरें श्रीरामा नगरी माहिष्मती । अपूर्व पुढें देखिली ॥११॥
सहस्त्रार्जुनाच्या माहिष्पतीनगरीला रावणाचें ससैन्य आगमन :
महिष्मतीनामें नगरी । तिची सरी न पवे स्वर्गपुरी ।
तोरणें पताका घरोघरीं । अति साजिरीं अनुपम्य ॥१२॥
तिये नगरीसमीप । येवोनि पौलस्तिकुळदीप ।
सवें प्रधान ज्यांचा अगणित प्रताप । ऐसें तेथें येते झाले ॥१३॥
रावणें पृथ्वीपति जिंतिले । थोर थोर भूपां दुःख दिधलें ।
ऐसे करितां पुढे देखिलें । नगर राया अर्जुनाचें ॥१४॥
तया नगरीचा भूपती । प्रजापतेजें अद्भुतकीर्ती ।
अग्नीसारिखी दिसे दीप्ती । नामें अर्जुन विख्यात ॥१५॥
सहस्त्रार्जुन त्या वेळी स्त्रियांसह नर्मदेवर क्रीडेसाठी गेलेला होता :
तो सहस्त्रार्जुन ते दिवशीं । स्त्रियांसहित नर्मदेसीं ।
गेला असतां जळक्रीडेसीं । मागें रावण पैं आला ॥१६॥
सवें प्रधान थोर थोर । ऐसा आला दशशिर ।
अर्जुनाच्या प्रधानांसी उत्तर । बोलता झाला रावण ॥१७॥
अगा ये मंत्री हो तुमचा नृपती । कोठें आहे तो सांगा निश्चितीं ।
मी आलों असे त्यासीं युद्धार्थी । वेगीं भूपती पाचारा ॥१८॥
मी लंकेश दशानन । आलों रायासीं युद्धालागून ।
सांग तयाप्रति त्वरेंकरुन । युद्धा रावण पाचारी ॥१९॥
रावणाचे आव्हान ऐकून राजाचे प्रधान भयभीत :
ऐकोन राक्षसाचें वचन । प्रधान झाले कंपायमान ।
म्हणती राक्षसाधिपा जाण । राजा नाहीं नगरीमध्यें ॥२०॥
ऐकोनि नगरवासियांची मात । पुढें चालिला लंकानाथ ।
तंव देखिला विंध्य पर्वत । अति उन्नत गगनामपम ॥२१॥
सहस्त्र शिखरें पर्वतासीं । सिंह शार्दूळ तया वनप्रदेशीं ।
सरितातोय गर्जें खळाळेंसी । तेणें नादें अंबर गर्जे ॥२२॥
देव दानव गंधर्व । किन्नर अप्सरा मानव ।
आणि ऋषींचे समुदाव । आनंदें स्वयमेव क्रीडा करिती ॥२३॥
जैसे देव अमरावरीं । संतोषें क्रीडा करिती ।
तैसे त्या विंध्यपर्वतीं । आनंदें वसती सुर सिद्ध ॥२४॥
रावण नर्मदातीरावर आला :
उल्कावंत दरीवंत । हिमवंतासमान तो पर्वत ।
देखोनिया लंकानाथ । नर्मदातीराप्रति आला ॥२५॥
तया पर्वताचे शिरीं । नर्मदा नांवे नदी निर्धारीं ।
जिचेनि दर्शनें पातका उरी । नुरे ऐसा जिचा महिमा ॥२६॥
तिये नर्मदेच्या दक्षिणभागीं सागर । जजो सकळ नदींचा ईश्वर ।
तयाप्रति ते चतुर । हर्षे निर्भर मीनली पैं ॥२७॥
नर्मदा नदीचे वर्णन :
तिये रेवेचिया तीरीं । श्वानदें पक्षी नानापरी ।
वसती तेणें साजिरी । वनस्थळीं शोभत ॥२८॥
रानगाई सिंह शार्दूळ । उन्मत्त गज विशाळ ।
म्हैसे उष्ट्र व्याघ्र सायाळ । प्राशावया जळ वास तीरीं ॥२९॥
मृगामृगींचें थवे । चितळे इत्यादिक सेवोनि रेवे ।
आणिक श्वापदें तीर बरवें । वनफळें सेवोनि वसताती ॥३०॥
चक्रवाकें हंस अनेक । तळकुक्कुट सारसमयुरादिक ।
कोकिळा कूजती तेणें तटाक । अति रमणीय शोभलें ॥३१॥
नानापरींच्या वृक्षयाती । अनेक प्रकारच्या कुसुमजाती ।
भ्रमरसंघ रुणझुण करिती । पांथिकां विश्रांती व्हावया ॥३२॥
शनैः शनैः मलयानिळ । तेणें मार्गस्थां सुखकल्लोळ ।
घालिती आनंदाचा गोंधळ । सुखी सकळ म्हणोनी ॥३३॥
तदनंतरें तिये तीरीं । नर्मदा अक्षोभ अमूप वारी ।
शोभती झाली ते अवधारीं । श्रीरामचंद्रा दयाळुवा ॥३४॥
कुमुदें विकासलीं सुमनीं । तेचि माथां शोभे वेणी ।
चक्रवाकें कुच दोनी । वनिता म्हणोनी वर्णिजे ॥३५॥
विस्तीर्ण वाळुवंट सुंदर । तोचि माज सुकुमार ।
हंसावळी मेखळा साचार । लहरी तें मुक्ताफळ शोभे नाकीं ॥३६॥
पुष्पें तीरींची ते चंदन उटी । कुमुदें तेचि शोभे धटी ।
जळप्रवाह त्वचा गोमटी । उत्पल जें तेंचि नयन ॥३७॥
तीर अत्यंत विशाळ । माजि मीन मगरांचा उल्लाळ ।
तेचि गळां मुक्तामाळ । सुंदर वेल्हाळ शोभली ॥३८॥
ऐसें देखोनि नर्मदारत्न । पुष्पकींहून उतरला दशानन ।
करावया अवगाहन । तिये ठायीं ते काळीं ॥३९॥
त्या नर्मदेच्या रम्यतीरीं । रम्य पुष्पवाटिका साजिरी ।
मंत्रियांसहित वैश्रवणारी । सुखं तेथें बैसला ॥४०॥
उदक भरोनि हेमपात्रीं । करचरण प्रक्षाळी भूपती ।
आचमन करोनि मस्तकीं गात्रीं । शिंपी पुण्य तोय म्हणोनी ॥४१॥
रावणाचे स्वमहिमान व नर्मदेचे महत्त्व :
लाहोनि नर्मदादर्शन । संतोषला दशानन ।
शुकसारणांप्रति मधुर वचन । बोलता झाला ते काळीं ॥४२॥
रावण म्हणे सुरारि हो । ज्याचा अरि केतिराहो ।
तो मध्यान्हीं आला पहा हो । मद्भयें शीतळ किरणें केलीं ॥४३॥
ज्याचे सहस्त्र रश्मींकरुन । जग धवळिलें दिसे कांचन ।
तीक्ष्ण उष्णें तपतसे भान । मध्यान्हकाळीं विश्व पीडी ॥४४॥
तो सूर्य माझेनि भयेसीं । शशीसारिखे शीतळतेसीं ।
तपता झाला आजींच्या दिवसीं । त्यावरी नर्मदासुंगधोदकें ॥४५॥
श्रमहरिता अनिळु । तोही वाहतो हळुहळु ।
विशेष हें नर्मदाजळु । मद्भयें शीतळे पैं झालें ॥४६॥
जैसी योषिता लावण्यकरीं । अवयव आच्छादी सलज्ज भारी ।
तैसी ही नर्मदा नारी । मीन लहरीनें झांकितसे ॥४७॥
रावण म्हणे मंत्रिया-प्रती । वैरियांचे शस्त्रास्त्रीं ।
रुधिरोक्षित सर्व गात्रीं । रायांसी युद्ध करितां हो ॥४८॥
जैसें अहिप्रियलेपन । सर्वांगी लाविती सभाग्य जन ।
तैसी तुमची वपु शोणितेंकरुन । अत्यंत आरक्त पैं झाली ॥४९॥
रावणाचा प्रधानादिकांना नर्मदास्नानाचा आदेश :
ते तुम्ही सर्व प्रधान । करा नर्मदेचे स्नान ।
तेणें व्हाल पुण्यपावन । दोष दारुण नासती ॥५०॥
जैसी दंडकारण्यीं गोदावरी । प्राणिमात्रातें पुनीत करी ।
तैसी ही नर्मदा स्नानानें उद्धरी । तापत्रयापासूनी ॥५१॥
पाहतां गंगा भरत-खंडीं । प्राणियांच्या दोषां दंडी ।
तैसे तुम्ही मुंडीमुंडी । मज्जनें पापावेगळें होईजे ॥५२॥
आणीक तुम्ही सकळ जन । पुष्पें आणा रे संपूर्ण ।
येथें पूजूं उमारमण । सुख संपन्न भोगावया ॥५३॥
प्रेमसिंधु गिरिजापती । पूजिलिया होय भुक्ती मुक्ती ।
तयाचे पूजेलागीं पुष्पयाती । आणावी तुम्ही सकळिकीं ॥५४॥
ऐकोनि रावणाचें वचन । समस्त प्रधान मिळोन ।
ते कोण कोण म्हणाल नामाभिधान । सावधान अवधारीं ॥५५॥
शुक सारण महोदर । धूम्राक्ष प्रहस्त अंकपन वीर ।
आणीकही थोर थोर । अनेक नामें तयांची ॥५६॥
सर्वांनी स्नान करुन शिवपूजेसाठी रावणाला फुले आणून दिली :
उतरोनि नदीभीतरीं । स्नान करितां महावीरीं ।
उदक चढे दोहीं तीरी । पूर आल्यासारखें ॥५७॥
उन्मत्त गज रिघोनि जळीं । बुडे फिरे दे आरोळी ।
तैसे राक्षस मिळोनि सकळीं । जळक्रीडा पैं केली ॥५८॥
समस्त राक्षस मिळोन । करिते झाले नर्मदास्नान ।
सवेंचि नाना जातींची पुष्पें तोडून । अचळ केला तयांचा ॥५९॥
पुष्पें देखोनियां दृष्टीं । रावणा हर्ष न माये पोटीं ।
स्नान करोनि उठाउठीं । विध्यक्त संध्या सारिली ॥६०॥
पितृतर्पण ब्रह्मयज्ञ । जप होम अनुष्ठान ।
तदनंतर हात जोडून । प्रधानां म्हणे गायन करा ॥६१॥
रावणाची ऐकोनि विनंती । प्रधान सुस्वरें गायन करिती ।
एक टाळ मृदंग वाहती । एक धरिती सुरातें ॥६२॥
एक नृत्य पैं करित । एक थैथैकार दावित ।
एक वीणा वाजवित । एक आळवित उपराग ॥६३॥
जेथें नामाचा उच्चार । तेथें सदाशिव निरंतर ।
ऐसें जणोनि राक्षसेश्वर । पूजा करावया बैसला ॥६४॥
रावणाची शिवपूजा :
सुवर्णमय रत्नजडित । शिवलिंगातें वागवित ।
पृथ्वी विचरतां लंकानाथ । असे सतत लिंग सवें ॥६५॥
तया नर्मदेचिया तीरीं । शिवपूजेचा आरंभ करी ।
बिल्वदळांचिया राशि थोरी । पूजेलागीं आणिल्या ॥६६॥
कुसुमांचा झाला पर्वत । सुवर्णपात्रीं पंचमृत ।
मधाच्या कावडी भरोनि तेथ । संख्येरहित जळकुंभ ॥६७॥
क्षीरकुंभां नाहीं मिती । धूप दीप पंचारती ।
नानापरींच्या आरत्या नेणें किती । वाद्यें वाजती विचित्र ॥६८॥
श्वेत पीत आरक्त । नानापरींचीं वस्त्रें पूजार्थ ।
नामें शिवाचीं अष्टोत्तरशत । घेता झाला रावण ॥६९॥
अभिषेकपात्र धरोनि करीं । स्तवन करिता झाला सुरारी ।
पंचमृत घालोनि वरी । पूर्णाभिषेक पैं केला ॥७०॥
तदनंतर लंकापती । वस्त्रें अर्पोन शीघ्रगती ।
वाळुवंटींच्या वेदिकेप्रती । लिंगस्थापना पैं केली ॥७१॥
भोळा पार्वतीरमण । झालासे भक्ताधीन ।
जो मनोभावें करील पूजन । त्यासि सर्वस्व देतसे ॥७२॥
जे अर्चिती महेशातें । ते पावती सकळ कल्याणातें ।
जे अवगणितील शिवाचें । मृत्यु त्यातें सोडिना ॥७३॥
ज्ञानी पंडित बुध जन । विधियुक्त करिती कर्माचरण ।
रावण महामूढधी जाण । विधिविधान पैं नेणे ॥७४॥
वाळुवंटींच्या ओट्यावरी । तेथें स्थापिला त्रिपुरारी ।
करी घेवोनि सर्व सामग्री । सदाशिवासी वाहिली ॥७५॥
तदनंतर दशशिर । पूजोनियां चंद्रशेखर ।
मग साष्टांगीं नमस्कार । भुजा पसरोनि घातला ॥७६॥
पुढिले प्रसंगीं श्रीरघुपती । रावणा अर्जुना युद्धप्राप्ती ।
होईल ते कथा सावध श्रोतीं । श्रवणद्वारें ऐकिजे ॥७७॥
एका जनर्दना शरण । रावणा सहस्त्रार्जुना युद्ध दारुण ।
बोलिला वाल्मीक ऋषि सुजाण । सावधान अवधारिजे ॥७८॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे उत्तरकांडे एकाकारटीकायां
रावणरेवातीरगमनं नाम विंशतितमोऽध्यायः ॥२०॥ ओंव्या ॥७८॥
