“तिच्या देहाच्या सीमा”
१.
तिचं नाव ‘सज्जन’.
हो, ऐकून गंमत वाटेल – पण तिचं नाव खरंच ‘सज्जन’ होतं.
बापाने ठेवलेलं नाव. कारण त्याला मुलगा हवा होता.
ती झाली, तर म्हणाला – “ठेवा नाव सज्जन. संसाराला उपयोगाची होईल, नाव तरी ठेवू खमकी.”
तिच्या नावातच एक हुकमी टोमणा दडलेला होता.
जसं म्हणायचं – "बाई असली तरी वागणं मुलासारखं ठेवा."
ती सतराव्या वर्षी बाई झाली.
देह उगम पावला, पण तिचं माणूसपण मात्र मागेच राहिलं.
आईने तिला एक जुनी चोळी दिली, अर्धवट फाटकी, आणि सल्ला दिला —
“जास्त हसायचं नाही. डोळ्यांत नजर ठेवायची नाही. सावरून चालायचं.”
ती त्या दिवसापासून थोडी वाकून चालू लागली.
---
२.
सज्जनचं घर म्हणजे दोन खोलींचा माजघर.
बांबूच्या काठींवर अडकवलेलं आभाळ.
मातीतून उगवलेली स्वयंपाकघराची ओढ, आणि अंगणात फक्त उन्हाळ्यात उमलणारा गुलाब.
आई सकाळी उठली की तोंडात पहिलं नाव तिचंच यायचं —
"सज्जन! भांडी धुवायची आहे की नाही?"
"सज्जन, आधी धान्य निवर."
"सज्जन, पाहुणा येणार आहे, तोंडावर पदर घे!"
बाप फक्त रात्री दिसायचा –
बाजारातून आलेल्या दारूच्या वासासारखा.
घरात वळून कधी डोळा भिडवायचा नाही.
त्याचे शब्द म्हणजे फक्त फेकलेले आदेश होते.
आणि सज्जन –
ती फक्त ऐकत राहायची.
---
३.
शाळा तिची सातवीत थांबली.
आई म्हणाली,
"मुलींच्या शिक्षणाने घर चालत नाही."
शाळा म्हणजे पुस्तकं नव्हती तिला.
शाळा म्हणजे गोडसर स्वप्नं.
एका फाटक्या वर्गात, एका वाकड्या खिडकीतून दिसणारी हिरवी पानं.
जिथे शिक्षक मोठमोठे शब्द बोलायचे – संपर्क, स्वातंत्र्य, व्यक्तिमत्त्व…
पण सज्जनसाठी व्यक्तिमत्त्व म्हणजे —
डोळे खाली, आवाज मंद, आणि शरीर कधीही लपवलेलं.
---
४.
तिचा पहिला सखा म्हणजे ‘रव्या’.
साखर कारखान्यात काम करायचा.
गावात त्याच्या हसण्याचा आवाज ओळखता यायचा.
आणि एकदा, मिरवणुकीत सज्जनची नजर त्याच्यावर अडकली.
ती पाहून त्याने फक्त इतकंच विचारलं –
"तुझं नाव काय गं?"
तिने मान खाली घातली.
पण तिच्या पायातून एखादा सूर फुलल्यासारखा वाटला.
ती घरी परतली. अंगणात पाय ठेवताच आईने हाका मारली.
"सज्जन! तोंडावर पदर नाही का घेतलास? लोक काय म्हणतील?"
ती चपलेसारखी आवाज न करता स्वयंपाकघरात शिरली.
पण तिच्या कानात अजूनही त्याचं “तुझं नाव काय गं?” घुमत होतं.
---
५.
रव्या तिला रोज भेटायचा.
वाड्याच्या मागच्या कुंपणात.
हातात चिंच, बोलण्यात चवदारपणा.
आणि तिच्या आयुष्यात –
पहिल्यांदाच कुणी तिचं ‘ऐकायचं’ ठरवलं.
ती बोलायची –
कशातही, सगळ्यात.
आपल्या मनातलं, देहातलं, आणि न बोललेलं.
तो म्हणायचा —
"तुला काय करायचंय?"
ती म्हणायची —
"माझं घर बनवायचंय… असं जिथं मी हसायला मोकळी असेन."
तो तिच्या डोळ्यांत पाहायचा.
ती घाबरून पदर ओढायची.
पण हळूहळू, तो पदर मागे पडत गेला.
---
६.
पण समाजाला हे माहीत होतं.
घराला वास असतो – प्रेमाचा, गुपितांचा.
आणि लोकांना तो वास नकोसा वाटतो.
एका दुपारी तिचं गुपित फुटलं.
कोणीतरी पाहिलं होतं दोघांना एकत्र.
आणि मग, तिचं ‘चरित्र’ सगळ्यांच्या तोंडात चघळलं गेलं.
आईने तिची पायरीवरच कानफटात मारली.
बापाने तिच्या केसात पकडून फरशीवर आपटलं.
आणि म्हणाला –
"तुला कुठं ठेवायचं आता? कुणी घेणार तुला लग्नाला?"
सज्जन त्या रात्री पहिल्यांदा स्वतःशी रडली नाही.
ती फक्त त ceiling कडे पाहत राहिली.
जिथे एका कोळ्याचं जाळं तुटत नव्हतं.
---
७.
दोन महिन्यांनी तिला एक स्थळ आलं –
साठ वर्षाचा ‘बबन काका’.
मुलगा नाही, बायको मेल्यापासून एकटा.
"कुंकू मिळेल, घर मिळेल."
आई-बापाने ठरवलं.
तिला विचारलंच नाही.
शेवटचा दिवस होता तिचा या घरात.
तिने अंगणात उभी राहून गुलाबाचं शेवटचं फूल पाहिलं.
ते फुलं म्हणजे तिच्या मनासारखं होतं –
बहरलेलं पण तोडलेलं.
ती गाडीला बसली, आणि मागे वळून पाहिलं नाही.
---
८.
बबन काकाचं घर म्हणजे शांततेचा मृतदेह.
बोलणं नव्हतं, फक्त आज्ञा.
दुपारचं जेवण गरम पाहिजे.
रात्री ‘नकार’ ऐकायचा नाही.
आणि सकाळी उठून देवापुढे बसायचं.
ती स्त्री नव्हती.
ती एक ‘सुविधा’ होती.
चपातीसारखी – गरम, पोळलेली, आणि मोजकी.
तिच्या अंगावर बबनची बोटं फिरायची.
तिच्या डोळ्यांतून निघणारे शब्द गिळले जायचे.
ती फक्त सहन करायची.
जसं सहन केलं जातं – उन्हं, भूक, किंवा पाणी नसलं तरी.
---
९.
एक दिवस तिला ताप आला.
डॉक्टर म्हणाले – "शरीर थकलंय. पण जास्त काही नाही."
ती गप्प बसली.
आत्मा थकलाय, हे कोण सांगणार?
तिने स्वतःला विचारलं –
"मी कोण आहे?"
बापाच्या हुकमाचं सावट?
आईच्या अपेक्षांचं सावली?
बबनच्या वासनेचा साधन?
ती उठली, आणि एक रात्री… बिनधास्त घरातून बाहेर पडली.
---
१०.
गावी परत जायचं नव्हतं.
ती पुण्याला गेली.
एका शाळेत काम मिळालं – पाणी पोचवायचं.
दोन वेळा जेवण, आणि रात्री एका शाळेच्या खोलीत झोपणं.
तिची आयडेंटिटी आता एक "पाणीवाली" होती.
पण हसणारी, चालणारी, विचार करणारी होती.
कधी कधी मुलांना गोष्टी सांगायची.
स्वतःची नाहीत, पण स्वप्नांसारख्या.
---
११.
एक दिवस, एक शिक्षक म्हणाले –
"तू खूप बोलतेस. लिहिलं आहेस का?"
ती गोंधळली.
पण त्याने एक वही दिली.
तिने लिहायला सुरुवात केली –
गाव, आई, रव्या, बबन, देह, रात्र, गुलाब…
सगळं सांडलं त्या पानांवर.
ती लिहायची. रडायची. पुन्हा लिहायची.
---
१२.
ती वही पुढे एका प्रकाशकाच्या हाती लागली.
कधीच बोललेली न गेलेली सज्जन,
एक दिवस वर्तमानपत्राच्या पहिल्या पानावर होती –
“तिच्या देहाच्या सीमा – सज्जन बाईंच्या आठवणींचा संग्रह”
लोक वाचायचे.
काही ओरडायचे – “बाईची लाज नाही.”
काही म्हणायचे – “किती खरं लिहिलंय…”
ती फक्त हसायची.
बिनधास्त, भरपूर, आणि मोकळं.
---
शेवट
ती आता रोज पाणी पोचवते.
आणि शब्दही.
तिला अजूनही लोक बघतात –
कधी करुणेनं, कधी आश्चर्यानं, कधी वासनेंनं.
पण तिची नजर स्थिर असते.
आता ती चालते – वाकून नाही, ताठ मानेनं.
कारण तिला कळलंय –
बाईची ओळख तिच्या देहाने नव्हे, तिच्या ‘नकारा’ने ठरते.
---
