अध्याय 24
नारद रावण संवाद
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
मंदोदरीच्या भवनात धर्मऋषींचे आगमन :
श्रीरामपदांबुजीं नित्य न्हातां । श्रीरामकीर्ती अखंड गातां ।
श्रीरामरुपीं मन वसतां । श्रीरामता उन्मनेंसीं ॥ १ ॥
मंदोदरीचिया भवानासी । स्वभावें आला धर्मऋषी ।
तिणें पुजोनियां त्यासी । अत्यादरेंसी पूसिलें ॥ २ ॥
नारदमुनींच्या वचनासी । परम विश्वास रावणासीं ।
हे पूर्व कथा जाली कैसी । विदित तुम्हांसी तरी सांगा ॥ ३ ॥
मंदोदरीच्या प्रश्नाला धर्मऋषींचे उत्तर :
ऋषि म्हणे मी स्वधर्मता । जाणें भूतभविष्यार्था ।
तुझ्या पश्नाची निजकथा । सावधानता अवधारीं ॥ ४ ॥
पूर्वी भेटी सनत्कुमारांसी । त्यांच्या वचनार्था श्रद्धेसीं ।
तेंचि पुसतां नारदापासीं । आला विश्वासी परमार्थी ॥ ५ ॥
परी विरोधें घ्यावी मुक्ती । हेचि आवडी रावणाचे चित्तीं ।
विरोध करावयाची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ६ ॥
पुरा कृतयुगे नाम प्रजापतिसुत प्रभुम् ।
सनत्कुमारमासीनं रावणो राक्षसाधिपः॥१॥
सद्दशं सूर्यसंकाशं ज्वलंतमिव तेजता ।
विनयावनतो भूत्वा ह्यभिवाद्य कृतांजलिः॥२॥
उक्तवान्रावणो राजा तमृर्षि सत्यवादिनम् ।
को ह्यस्मिन्प्रवरे लोके देवानां बलवत्तरः॥३॥
यं समाश्रित्य विबुधा जयंति समरे रिपून ।
कं जयंति द्विजा नित्यं कं ध्यायंति च योगिनः ॥४॥
एतन्मे शंस भगवन्विस्तरेण तपोधन ॥५॥
सनत्कुमार व रावणाची भेट रावणाचा प्रश्न :
रावण बैसोनि विमानीं । स्वभावें जातां गगनीं ।
सनत्कुमार देखिले नयनीं । देदीप्यमान तजस्वी ॥ ७ ॥
जयांचिया अंगप्रभा । रविसोमांची हरिली आभा ।
रात्रिदिवसांची लोपली शोभा । सच्चिद्गाभा तेजस्वी ॥ ८ ॥
ऐसे ते तेजस्वी सदोदित । ब्रह्मयाचे मानससुत ।
रावणें देखिले अकस्मात । जाला विस्मित मानसीं ॥ ९ ॥
कृतयुगाचे परम प्रांतीं । सनत्कुमार तेजोमूर्ती ।
ते भेटले लंकापती । ऐक उपपत्ती तयांची ॥ १० ॥
श्रद्धायुक्त स्वयें रावण । घालोनियां लोटांगण ।
मस्तकीं वंदोनियां चरण । विनीत प्रश्न पूसत ॥ ११ ॥
ब्रह्मयाचा नातू आपण । माझें नांव पैं रावण ।
कृपा करोनि संपूर्ण । पुसतों प्रश्न सांगावा ॥ १२ ॥
द्विज कोणाचें करिती यजन । योगी कोणाचें धरिती ध्यान ।
भक्त कोणाचें करिती भजन । तुम्हांसी चिंतन कोणाचें ॥ १३ ॥
कोणाचें बळें देवगण । रणीं करिती रिपुदळन ।
ऐसा बलवत्तर कोण । कृपा करुन सांगावें ॥ १४ ॥
तुमचे गांठी तपोधन । भगवद्भाव सनातन ।
त्याचे श्रेष्ठ महिमान । चरणां शरण सुरश्रेष्ठ ॥ १५ ॥
शिव विष्णु शक्र ब्रह्मा । त्रिपदा गायत्री उमा रमा ।
चरणा शरण येती तुम्हां । तपाचा महिमा अगाध ॥ १६ ॥
तपोधना भीती सुरासुर । तपोधना भीती यक्ष किन्नर ।
तपोधना देखोनि समोर । स्वयें हरिहर वंदिती ॥ १७ ॥
विदित्वा हृद्गतं तस्य ध्यानदृष्टिर्महायशाः ।
उवाच रावणं प्रेक्ष्य श्रुयतामिति पुत्रक ॥६॥
यो वै भर्ता जकत्कृत्स्नं यस्योत्पत्तिं न विद्महे ।
सुरासुरैर्नतो नित्यं हरिर्नारायणः प्रभुः ॥७॥
येन सर्वमिदं सृष्टं विश्वं स्थावरजंगमम् ।
समाश्रित्यं विबुधा विधिना हरिमध्वरे ॥८॥
पिबंति ह्यमृतं चैव मानवाश्च यजन्ति तम् ।
ध्यायंति योगिनी नित्यं क्रतुमिश्च यजन्ति तम् ॥९॥
दैत्यदानवरक्षांसि ये चान्ये वामरद्विषः ।
सर्वाञ्जयति संग्रामे सदा सर्वैः सुपूज्यते॥१०॥
श्री विष्णुंच्या भक्तांना अपयश येत नाही असे धर्मऋषींचे उत्तर :
रावणाचें मनोगत । ध्यानदृष्टीं समस्त ।
जाणोनियां ते संत । मग सांगत प्रश्नातें ॥ १८ ॥
आदि मध्य निधन । जो सदोदित सनातन ।
तो स्वामी श्रीनारायण । ज्यासी त्रिभुवन सदा वश्य ॥ १९ ॥
ज्यासी वंदिती सुरासुरगण । ज्याचें योगी करिती ध्यान ।
यज्ञी यजिती ज्या ब्राह्मण । तो स्वामी नारायण सर्वांचा ॥ २० ॥
जो विश्व स्रजी संपूर्ण । जो अंगें विश्व आपण ।
ज्याचेनि बळें सुरगण । अमृतपान करिताती ॥ २१ ॥
ज्याचिया गा निजस्थितीं । तिळभरी वाट नाहीं रिती ।
जो कोंदलासे त्रिजगतीं । जो सर्वां भूतीं सबाह्य ॥ २२ ॥
ऐसा जो कां जगत्स्वामीं । जो कां वद्य आगमनिगमीं ।
ज्याचेनि बळें सुरोत्तमीं । रिपु संग्रामी निर्दळिले ॥ २३ ॥
ज्याचेनि आश्रयें नर । यक्ष राक्षस किन्नर ।
रणीं जिंकिती सुरासुर । तो स्वामी साचार स्वयें विष्णु ॥ २४ ॥
नामीं रत जे पुरुष । ते स्वप्नी न देखती अपेश ।
त्रिभुवनीं न माये यश । हृषीकेश निजस्वामी ॥ २५ ॥
इंद्रियां प्रेरिता वारिता । ऐसी ज्याची निजसत्ता ।
हृषीकेश तो तत्वतां । साह्य निजभक्तां सर्वार्थी ॥ २६ ॥
जनीं जनार्दन निजीं निज । जनीं जनार्दन सहजीं सहज ।
जनीं जनार्दन भजनीं भज्य । सर्वांर्थीं पूज्य जनार्दन ॥ २७ ॥
ऐकोनि ऋषीचे वचन । विनीत अति प्रीती प्रश्न ।
स्वयें पुसत रावण । वंदून चरण ऋषीचे ॥ २८ ॥
श्रुत्वा महेर्षेस्तद्वाक्यं रावणो राक्षसाधिपः ।
उवाच प्रणतो भूत्वा पुनरेव महामुनिम् ॥११॥
दैत्यदानवरक्षांसि ये हताः समरे सुराः ।
कां गतिं प्रतिपद्यंते किंवा ते हरिणा हताः ॥१२॥
रावणस्य वचः श्रुत्वा प्रत्युवाच महामुनिः ।
दैवतैर्निहता नित्यं प्राप्नुवंति नभस्तलम् ॥१३॥
पुनस्तस्मात्परिभ्रष्टा जायंते वसुधातले ।
पूर्वार्जितैश्च सुकृतैर्जायंते च म्रियंति च ॥१४॥
ये ये हताश्चक्रधरेण राजन्त्रैलोक्यनाथेन जनार्दनेन ।
ते ते गतास्तन्नियं नरेंद्र क्रोधापि देवस्थ वरेण तुल्यः ॥१५॥
सायुज्यमुक्ती मिळेल असा देव कोणता ? असा रावणाचा प्रश्न :
परम श्रद्धा अति प्रीतीं । रावण पुसे मुनीप्रती ।
सुरसुरांते मारिती । त्यांसी कोण गती मज सांगा ॥ २९ ॥
जे कां श्रीविष्णूच्या हातीं । निधडे वीर रणीं पडती ।
त्यांसी होय कोण गती । तेंही मजप्रती सांगावें ॥ ३० ॥
रावणाच्या पश्नाला सनत्कुमारांचे उत्तर :
ऐकोनि रावणाचा प्रश्न । सनत्कुमार स्वयें आपण ।
सांगे ते गतींचे लक्षण । सावधान अवधारा ॥ ३१ ॥
सुरवरहस्तें जे मरती । त्यांसी स्वर्गपंथ उर्ध्वगती ।
क्षीणपुण्यें तेथोनि रिचवती । माघारे येती गर्भवासा ॥ ३२ ॥
गर्भवासाचें सांकडें । अतिशयेंसीं दुःख गाढें ।
रावणा तें मी सांगेन तुजपुढें । निजनिवाडें अवधारी ॥ ३३ ॥
केवळ रजस्वलेचें रुधिर । माजी पित्याचें रेत मात्र ।
तें हें विटाळाचें शरीर । अपवित्र निंद्यत्वें ॥ ३४ ॥
मातेचिया उदरकुहरी । विष्ठामूत्रांचे दाथरावरी ।
जठराग्नीमाझारीं । नवमासवरी उकाडा ॥ ३५ ॥
गर्भवासाचें दुःख गाढें । विष्ठालेप चहूंकडे ।
नाकीं तोंडीं रिघती किडे । कोणापुढें सांगेल ॥ ३६ ॥
देखोनि गर्भींची आटक । जीव अनुतापें करी शंख ।
विषयसुखगर्भींचें दुःख । आक्रंदें हाक स्वयें मारी ॥ ३७ ॥
विषयांपासीं जन्ममरण । विषयें गर्भदुःख दारुण ।
विषयसुख ते नागवण । विषय ते जाण महामैंद ॥ ३८ ॥
विषय देहदरीचा वाघ । विषय विश्वासी मारक मांग ।
विषय तोचि सर्वांगदाघ । विषय सांग महावैरी ॥ ३९ ॥
गर्भवासापुढें देख । अंधतामिस्र महानरक ।
ते तंव बापुडे मशक । परमदुःख गर्भवासीं ॥ ४० ॥
जे देवांचेनि हाते मरती । ते ते मरती ।
ते ते पडती दुःखावर्ती । स्वर्गसंसारआवर्तीं । जन्म भोगिती अविश्रम ॥ ४१ ॥
विष्णूचे हातें जे जे मरती । तयां सद्यः ब्रह्मप्राप्ती ।
सायुज्यादि चारी मुक्ती । शरण येती तयांतें ॥ ४२ ॥
चक्रधर जो जनार्दन । त्याचेनि हातें सभाग्य मरण ।
अभाग्या नाठवे नामस्मरण । मग दर्शन तें कैंचें ॥ ४३ ॥
क्रोध आणि सुप्रसन्न । विष्णूच्या ठायीं दोनी समान ।
भक्ता आणि वैरिया जाण । समान दान ब्रह्मसायुज्य ॥ ४४ ॥
ऐकोनि ऐसें रावण । अतिशयें विस्मयापन्न ।
अति श्रद्धें उल्लासोन । पुढती प्रश्न पुसत ॥ ४५ ॥
श्रुत्वा ततस्तद्वचनं निशाचरः ।
सनत्कुमारस्य मुखाद्विनिर्गतम् ।
तथा प्रहष्टः स बभूव विस्मितः ।
कथं नु यास्यामि हरिं महाहवे ॥१६॥
एवं चिंतयतस्तस्य रावणस्य दुरात्मनः ।
पुनरेवापरं वाक्यं व्याजहार महामुनिः ॥१७॥
मनश्चोत्कंठितं यत्त भविष्यति तदाहवे ।
सुखी भव महाबाहो कंचित्कालमुदिक्षय ॥१८॥
श्री विष्णूंच्या हातून मुक्ती मिळते हे ऐकून रावणास संतोष :
विष्णूचेनि हातें मरण । तें ब्रह्मसायुज्य कृतकल्याण ।
मुनिमुखें ऐकोनि रावण । सुखसंपन्न स्वयें जाला ॥ ४६ ॥
ऐसा सभाग्य काळ कोण । मज विष्णूसीं घडे रण ।
विष्णुहस्तें जाय माझा प्राण । स्वयें रावण हेंचि वांच्छी ॥ ४७ ॥
श्री विष्णुसीं करितां रण । केव्हां जाईल माझा प्राण ।
हेंचि वांच्छी स्वयें रावण । आवडी गहन युद्धाची ॥ ४८ ॥
श्रीविष्णूसीं महारण । स्वयें पावेल रावण ।
ऐसें बोलिले मुनिगण । तेथें विलंबन काळाचें ॥ ४९ ॥
यथाकाळें पावे रण । तंव प्रतीक्षा करावी आपण ।
पुढें युद्ध अति दारुण । अलोट जाण होईल ॥ ५० ॥
जैसें तुझे मनोगत । तैसें युद्ध करील रघुनाथ ।
हे ऐकोनि लंकानाथ । उल्लसित स्वयें जाला ॥ ५१ ॥
करोनियां प्रदक्षिणा । लागोनि मुनीच्या चरणा ।
रावण निघे ब्रह्मसदना । मुनी अनुष्ठाना स्वयें गेले ॥ ५२ ॥
श्री विष्णुसीं महारण । कैं मी देखेन आपण ।
ऐसें अहोरात्र जाण । करी ध्यान युद्धार्थीं ॥ ५३ ॥
ब्रह्मलोकान्निवर्तंतं समासाद्य ममुनिम् ।
उवाच हृष्टमनसा नारदं रावणस्तदा ॥१९॥
आब्रह्यभुवनाल्लोकास्त्वया दृष्टा ह्यनेकशः ।
कस्मिंल्लोके महाभाग मानवा बलवत्तराः ॥२०॥
तान्ममाख्याहि धर्मज्ञ पितामे त्वंहि धर्मतः ।
चिंतायित्वा मुहूर्तं तु नारदः प्रत्युवाच तम् ॥२१॥
श्रूयतां सर्वमाख्यास्ये तव राक्षसपुंगव॥२२॥
नारद ब्रह्मभवनाकडून येत असता रावणाची भेट :
ब्रह्मभवनाहूनि रावण । परतोनि येतां आपण ।
झालें नारदाचें दर्शन । तेणें दशानन आल्हादी ॥ ५४ ॥
रावण म्हणे मी सफळितार्थ । नारदमुनि भेटला येथ ।
याचेनि माझे मनोरथ । कृतकृत्यार्थ मुनिवाक्यें ॥ ५५ ॥
ऐसें बोलोनि आपण । रावण घाली लोटांगण ।
वंदोनि नारदाचे चरण । आदरें प्रश्न पूसत ॥ ५६ ॥
ब्रह्मभुवनलोकात युद्ध करण्यास समर्थ कोण ? असा नारदाला रावणाचा प्रश्न :
आब्रह्मभुवन लोक । स्वामींनीं देखिले अशेख ।
मजसीं युद्ध करावया देख । बळी पुरुष आहे कोणी ॥ ५७ ॥
माझिया भुजांचे त्राण । पुरे ऐसें करावया रण ।
सृष्टीमाजी बळिया कोण । त्याचें लक्षण मज सांगा ॥ ५८ ॥
त्याची कैसी कैसी स्थिती । त्याची कैसी कैसी गती ।
त्याची अवयव आकृती । यथानिगुतीं मज सांगा ॥ ५९ ॥
ऐसा रावणें पुसतां प्रश्न । नारद अंतर्यामीं आपण ।
जाणोनि हृदयस्थ संपूर्ण । त्याचेंचि लक्षण अनुवादे ॥ ६० ॥
रावणा आवडी तुझी पूर्ण । मुख्य देवासीं करावें रण ।
त्याचें द्विविध लक्षण । सगुणनिर्गुण-विभागें ॥ ६१ ॥
सगुण निर्गुण विभागोन । तें मी सांगेन विवंचून ।
रावणा ऐक सावधान । कृतकल्याण पावावया ॥ ६२ ॥
स हि सर्वगतो देवः सूक्ष्मोऽव्यक्तः सनातनः ।
तेन सर्वमिदं व्याप्तं त्रैलोक्यं सचराचरम् ॥२३॥
अहश्च रात्रिश्च उभे च संध्ये दिवाकरश्चैव यमश्च सोमः।
स एव कालो ह्यानिलोऽनलश्च स एव सर्व ॥२४॥
ॐकारश्चैव सत्यं च सावित्री पृथिवी च सः।
धराधरधरो देवो ह्यनंत इति विश्रुतः॥२५॥
नारदाचे उत्तर :
जेथोनि नाना अवतार । सबळ बळें उठती साचर ।
तें मुख्य स्वरुप निराकार । निर्विकार तें ऐका ॥ ६३ ॥
भूतां सबाह्य भगवंत । कोंदला आहे सदोदित ।
अति सूक्ष्मत्वें नव्हे व्यक्त । जेंवी गुळांत निजगोडी ॥ ६४ ॥
गुळा सबाह्य निखळ गोडी । तेथें गूळ हे वार्ता कुडीं ।
तेंवी मिथ्या भूतपरवडी । चित्सत्ता रोकडी सबाह्य नांदे ॥ ६५ ॥
जेंवी सूक्ष्म लक्षितां तंत । वस्त्रमात्र मिथ्या मात ।
तेंवी लक्षितां भगवंत । प्रपंच व्यर्थ मिथ्यात्वें ॥ ६६ ॥
दोराअंगीं सर्पत्व नसे । नसताचि सर्प भ्रातांसी भासे ।
तेंवी भगवंती प्रपंच नसे । मिथ्या आभासे मूर्खासी ॥ ६७ ॥
स्वरुप लक्षितां साचार । मिथ्या ब्रह्मा विष्णु शिव शक्र ।
तेथें कैंचे गा चराचर । वस्तु चिन्मात्र सदोदित ॥ ६८ ॥
नाहीं आकारविकारविलास । नाहीं आयुष्य मग कैंचा नाश ।
यालागी अव्यय अविनाश । म्हणती परेश परमात्मा ॥ ६९ ॥
तेथें नाहीं अहोरात्र । नाही नक्षत्रें रवि चंद्र ।
नाहीं वरुणादि यम कुबेर । काळ दुर्धर तेथें मिथ्या ॥ ७० ॥
ऐसी वस्तु जे अविनाशी । तेचि कोंदलीसे जगासीं ।
तिचेनि गति इन्द्रियांसी । तिचेनि प्राणांसी प्राणत्व ॥ ७१ ॥
तिचेनि प्रकाशें अहोरात्र । तिचेनि तपती रवि चंद्र ।
तिचेनि पंचभूतें साचार । चराचर तिणें अति व्याप्त ॥ ७२ ॥
तिचेनि ओंकार आपण । तिचेनि सत्या सत्यपण ।
तिचेनि गायत्री पावन । वंद्य ब्राह्मण तेणें तेजें ॥ ७३ ॥
ब्रह्मा विष्णु शंकर । हेहीं वस्तुचे गुणावतार ।
वस्तु निर्गुण निर्विकार । चराचर व्यापूनि ॥ ७४ ॥
उभें आडवें विणून सूत । त्या नांव पैं वस्त्र म्हणत ।
तेंवी व्यापक भगवंत । त्यासीच म्हणत प्रपंच ॥ ७५ ॥
तोचि धरा तोचि धराधर । तोचि विश्व तोचि विश्वाधार ।
तोचि भूत भूतात्मा साचार । त्यासी संसार मानिती मूर्ख ॥ ७६ ॥
नारदाच्या उत्तराने रावणाला उद्विग्नता :
ऐकोनि नारदांचें वचन । रावण झाला अति उद्विग्न ।
पुढती करोनियां नमन । काय आपण पूरत ॥ ७७ ॥
रुप सांगितलें निर्गुण । त्यासी करितां नये रण ।
माझ्या भुजांचें पुरे त्राण । तैसा संपूर्ण बळी सांग ॥ ७८ ॥
नारद म्हणे दशानन । तुजसीं करावया रण ।
देव दानव मानव जाण । नाहीं आंगवण ये समयीं ॥ ७९ ॥
मज पाहतां लोक तीन्हीं । युद्ध करावया तुझे ठायीं ।
बळिया न दिसे ये समयीं । सत्य पाहीं लंकेशा ॥ ८० ॥
रावण अनुवादे आपण । दिग्विजयो करितां जाण ।
नाहीं योद्धा मजसमान । हेंही संपूर्ण मी जाणें ॥ ८१ ॥
मजसीं करावया रण । थोरल्या देवासी आंगवण ।
इतर योद्धे मजपढें तृण । त्यांचें लक्षण मज सांग ॥ ८२ ॥
थोरल्या देवासी आंगवण । तो कां न ये करावया रण ।
तोही लपतो मज भेण । त्याचें भेडपण दिसताहे ॥ ८३ ॥
नारदाचा रावणाला प्रश्न :
ऐसें बोलतां दशानन । नारद विस्मयें हास्यवदन ।
मुख्य देवासीं करावया रण । काय कारण तें सांग ॥ ८४ ॥
देवांशी करीतां रण । निमाल्या न सोडी जन्ममरण ।
मुख्य देवें वधिल्या जाण । ब्रह्मत्व परिपूर्ण अवाप्त ॥ ८५ ॥
हेही मजलागीं निजखूण । सनकादिकीं सांगितली जाण ।
यालागीं मुख्य देवासीं रण । करावया मन उद्यत ॥ ८६ ॥
ऐकोनि रावणाची उक्ती । नारद संतोषला चित्तीं ।
जेणें पावे ब्रह्मप्राप्ती । ते श्रीराम मूर्ती स्वयें सांगे ॥ ८७ ॥
नीलोत्पलदलश्यामः किंजल्कारुणवाससः ।
प्रावृट्काले यथा व्योम्नि सतडित्तोय-दस्तथा ॥२६॥
श्रीमान्मेघवपुश्यामः शुभपंकजलोचनः ।
श्रीवत्सेनोरसा युक्तः शशांककृतलक्षणः ॥२७॥
योग्यकाली योद्धा येईलच असे नारद रावणाला सांगतात :
नीलोत्पलदलश्याम । राजीवलोचन श्रीराम ।
ज्याचिया श्यामता लोपलें व्योम । घनश्याम श्रीराममूर्ति ॥ ८८ ॥
श्रीरामश्यामता संपूर्ण । मेघश्यामता त्यापुढें तृण ।
ज्याची श्यामता देखिल्या जाण । सुखसंपन्न सबाह्य ॥ ८९ ॥
नेत्रोपम कमळदळें । तीं तंव नश्वर तत्काळें ।
श्रीरामाचे देखणे डोळे । सर्वकाळ सद्रूप ॥ ९० ॥
विजू घालोनियां पुटीं । सबाह्य शोधिली गोमटी ।
तैसा पीतांबर माळगाठीं । शोभे परवंटी श्रीरामा ॥ ९१ ॥
श्रीरामकांसे लागोनि जाण । विज विसरली अस्तमान ।
दिव्य तेजें विराजमान । सर्वदा जाण लखलखीत ॥ ९२ ॥
मुकुट कुंडलें मेखळा । कांसे कसिला सोनसळा ।
कंठीं मनोहर माळा । तुळसीदळासमयुक्त ॥ ९३ ॥
बाहुअंगदें रत्नभूषणें । करमुद्रिका करकंकणें ।
श्रीराम लेणियांचे लेणें । कैसा कवणें वानावा ॥ ९४ ॥
लक्ष्मी डावलोनि संपूर्ण । दक्षिणांगीं विप्रचरण ।
शोभे श्रीवत्सलांछन । शशांकचिन्ह जेंवी नभीं ॥ ९५ ॥
श्रीरामपदसामुद्रिका । चतुर्मुखा पंचमुखा ।
न वर्णवे षण्मुखा । सहस्रमुखा निजमौन ॥ ९६ ॥
वांकीअंदुवांचा गरज । चरणीं गर्जती तोडर ।
बळियां बळी श्रीरामचंद्र । सुरासुर कांपती ॥ ९७ ॥
मांडून माहेश्वरी ठाण । सज्जूनियां धनुष्यबाण ।
श्रीरामासीं करावया रण । संमुख कोण राहिला ॥ ९८ ॥
श्रीरामासीं करावया रण । बापुडें कायसें रावण ।
ऐके बाणें घेईल प्राण । सत्य जाण लंकेशा ॥ ९९ ॥
ऐकोनियां नारदाची मात । रावण आल्हादें नाचत ।
श्रीरामासीं युद्धकंदनार्थ । कोण्या काळीं होईल ॥ १०० ॥
युद्धीं तगटे श्रीरामचंद्र । तें युद्ध व्हावें अति शीघ्र ।
ऐसे पुसतां निशाचर । मुनिश्वर सांगत ॥ १ ॥
भूत भविष्य वर्तमान । नारदासीं नित्यज्ञान ।
श्रीरामाचें समूळ कथन । स्वयें आपण सांगत ॥ २ ॥
श्रीरामाचें निजलक्षण । नारद सांगे संतोषोन ।
सावध ऐकें दशानन । युद्धकारण लक्षूनी ॥ ३ ॥
कृते युगे व्यतीते तु मुखे त्रेतायुअगस्य च ।
हितार्थं देवमर्त्यानां भविता नृपविग्रहः ॥२८॥
इक्ष्वाकूणां कुले राजा भाव्यो दशरथो भुव ।
तस्य सूनुर्महातेजा रामो नाम भविष्यति ॥२९॥
महातेजा महाबुद्धिर्महाबलपराक्रमः ।
महाबाहुर्महासत्वः क्षमया पृथिवीसमः ॥३०॥
आदित्य इव दुष्प्रेक्ष्यः समरे शत्रुभिः सदा ।
भविता हि तदा रामो नरो नरायाणः प्रभुः ॥३१॥
श्रीरामांचे निजलक्षण नारदाकडून रावण ऐकतो :
कृतयुगाचा होतां प्रांत । त्रेतायुगाचे प्रारंभांत ।
होईल राजा दशरथ । त्याचा सूत श्रीराम ॥ ४ ॥
देव स्थापावया निजपदीं । भक्तां द्यावया मोक्षसिद्धी ।
मनुष्य लावावया सुबुद्धी । श्रीराम त्रिशुद्धी अवतार ॥ ५ ॥
सूर्यवंशी वंशभूषण । ककुत्स्थकुळीं उत्पन्न ।
अवतार श्रीरघुनंदन । चैतन्यघनविग्रही ॥ ६ ॥
जे आदिकारणा कारण । ज्यासी श्रुती म्हणती नारायण ।
तेंचि श्रीरामस्वरुप जाण । स्वामी संपूर्ण सर्वांचा ॥ ७ ॥
ज्याचेनि तेजःप्रतापें । चंद्रसूर्यांची प्रभा लोपे ।
आकाश शून्यत्वें हरपे । श्रीरामदीपें निजतेजें ॥ ८ ॥
धन्य श्रीरामाची निजबुद्धी । वैरिया दे सायुज्यसिद्धी ।
वोखटे करुं नेणे त्रिशुद्धी । बुद्धीची सुबुद्धी श्रीराम ॥ ९ ॥
श्रीराम बळाचिये सिद्धी । समूळ छेदी देहबुद्धी ।
मीतूंपणाचिये विधी । स्वयें त्रिशुद्धी निर्दळी ॥ ११० ॥
आजानुबाहु श्रीरघुनाथ । द्वैतदळणीं निजपुरुषार्थ ।
भवभीता अभयहस्त । रक्षी निजभक्त वरदहस्तें ॥ ११ ॥
अगाध श्रीरामाचें सत्व । जग जन्ममरण विकाररहित ।
सकळ विश्व प्रतिपाळीत । न करितां घात निर्दळी ॥ १२ ॥
श्रीरामशांतीची नवलपरी । अपकार साहोनि अंगावरी ।
अपकारिया होय उपकारी । अगाध थोरी शांतीची ॥ १३ ॥
ऐसिया श्रीरामशांतस्थितीं । साहोनि भूतांची उद्धती ।
पृथिवीस आली परम शांती । सहजस्थिती निजशांती ॥ १४ ॥
मध्यान्हकाळींच्या सूर्यापुढें । पाहतां दृष्टीं अंधार पडे ।
तेंवी संग्रामीं श्रीरामापुढें । कोण बापुडें राहील ॥ १५ ॥
देखतां श्रीरामाचे बाण । धाकेचि विरांचे जाती प्राण ।
त्यासीं संमुख करावया रण । राहे कोण संग्रामी ॥ १६ ॥
श्रीरामस्वरुपदर्शन । सहसा पावों शके कोण ।
तेही विषयींचे निरुपण । सावधान अवधारीं ॥ १७ ॥
न शक्यते सुरैर्द्रष्टुं नासुरैर्न च पन्नगैः ।
यस्य प्रसादं कुरुते स वै तं द्रष्टमर्हति॥३२॥
न हि यज्ञफलैस्तात न तपोभिश्च संचितैः ।
शक्यते भगवान्द्रष्टुं न दानेन न चेज्यया॥३३॥
श्रीरामांच्या दर्शनप्राप्तीचे मार्ग नारद रावणाला सांगतात :
ज्यासीं श्रीराम सुप्रसन्न । त्यासीच भेटे रघुनंदन ।
इतरांचें ज्ञान ध्यान । तृणासमान श्रेष्ठत्व ॥ १८ ॥
हृदयीं वैराग्य संपूर्ण । त्यांना राम सुप्रसन्न ।
वैराग्यवीण ज्ञान ध्यान । तृणासमान श्रेष्ठत्व ॥ १९ ॥
देखावया श्रीराममूर्तीं । सुरवरांची न चले शक्ती ।
असुरपन्नगादि सिद्धपंक्ती । त्यांसीही रघुपति दुष्प्रेक्ष्य ॥ २० ॥
तपस्वई तपोयुक्तीं । संचिती देहें तपःसंषत्ती ।
तपाची स्वर्गावरी गती । त्यांसी रघुपती भेटेना ॥ २१ ॥
करुनियां पशुहनन । यज्ञीं करिती यजन ।
तेथें हिंसेचें आयतन । रघुनंदन न भेटे ॥ २२ ॥
देता नानाविध दान । दातेपणाचा अभिमान ।
दानफळही वांच्छित मन । तेथें रघुनंदन न भेटे ॥ २३ ॥
यज्ञ दानतपःसंपत्ती । याची योगा सामर्थ्यशक्ती ।
श्रीरामाची नव्हे प्राप्ती । जाण निश्चितीं लंकेशा ॥ २४ ॥
पावावया श्रीरामप्राप्ती । दृढ वैर कां अनन्य भक्ती ।
येणें पाविजे रघुपती । जाण निश्चितीं लंकेशा ॥ २५ ॥
अनन्य भक्तीचें लक्षण । पाहिलें सांगेन परिपूर्ण ।
पाठीं वैराचें कारण । केल्या निर्वाण ते साधे ॥ २६ ॥
तद्भक्तैस्तद्वतप्राणैस्तच्चितैस्तत्पराणैः ।
शक्यते भगवान्द्रष्टुं ज्ञाननिर्दग्धकिल्बिषैः ॥३४॥
अथवा पृच्छ राजेंद्र यदि तं द्रष्टुमिच्छसि ।
कथयिष्यामि ते सर्वं श्रुयतां यदि रोचते ॥३५॥
स्त्रीहरण केल्याने वैर उत्पन्न होते :
सांडोनियां प्रपंचसाधन । देह केला रामार्पण ।
श्वासोच्छवासीं श्रीरामसेवन । तद्गतप्राण या नांव ॥ २७ ॥
सोहंहंसाच्या अनुवृत्ती । ज्याच्या प्राणवृत्ती विचरती ।
तद्गतप्राण त्यातें म्हणती । हे योगस्थिति अति गुह्य ॥ २८ ॥
सांडोनि प्रपंचचिंता । नित्य चिंतितां निजात्मता ।
चित्त रातलें भगवंता । मच्चित्तता या नांव ॥ २९ ॥
नाना चिंतेचे प्रबळ अर्थ । पुढें येवोनि झाल्या प्राप्त ।
चित्त विसरेना भगवंत । जाण मच्चित्त अहर्निशी ॥ ३० ॥
उत्तममध्यमाधमा भूतीं । भगवद्भाव अहोरातीं ।
या नांवे मुख्य भगावद्भक्ती । स्वप्नसुषुप्तीं भगवंत ॥ ३१ ॥
जागृति स्वप्नसुषुप्तीं । ज्यांसी स्फुरेना देहस्फुर्ती ।
ऐशा चालीं वेदोक्तीं । जाण तो निश्चितीं मत्पर ॥ ३२ ॥
सद्गुरुवाक्य अति निपुण । जाणोनि देहाचे मिथ्यापण ।
मी आत्मा परिपूर्ण । मत्परायण या नांव ॥ ३३ ॥
देहीं देहाचें नाहीं स्फुरण । वेदोक्त चालवी कर्माचरण ।
ज्यासीं नुठे आत्माभिमान । मत्परायण तो भक्त ॥ ३४ ॥
नित्य करितां भगवद्भजन । संकल्प विकल्प गेले विरोन ।
त्यासींच भेटे रघुनंदन । अनन्यभजन या नांव ॥ ३५ ॥
वैर करावया आवडी पूर्ण । अंगी असेल आंगवण ।
तरीच वैराचें पूर्ण कारण । सांग संपूर्ण सांगेन ॥ ३६ ॥
मुख्य वैरांचे कारण । करावें गादारहरण ।
तेचि विषयींचे निरुपण । नारद आपण सांगत ॥ ३७ ॥
तस्य पत्नी महाभागा लक्ष्मी सीतेति विश्रुताः ।
दुहिता जनकस्यैषा प्रोत्थिता वसुधातलात्॥३६॥
रुपेणाप्रतिमा लोके सर्वलक्षणलक्षिता ।
छायेवानुगता रामं निशाकरमिव प्रभा ॥३७॥
शीलाचारगुणोपेता साध्वी धैर्यसमन्विता ॥३८॥
नारद सीतेचे स्वरुपलक्षण सांगतात :
त्या श्रीरामाची निजकांता । परम सुंदर पतिव्रता सीता ।
तिच्या स्वरुपासीं समता । नाहीं सर्वथा तिहीं लोकीं ॥ ३८ ॥
रंभा उर्वशी तिलोत्तमा । तृणप्राय़ यांची उपमा ।
खद्योतप्राय उमा रमा । सीतेंसीं समा त्या नव्हती ॥ ३९ ॥
रुपावेगळी नव्हे छाया । तेंवी सीता श्रीरामराया ।
वेगळी नव्हे कांहीं केलिया । अनुगत तया अहर्निशीं ॥ १४० ॥
जेंवी चंद्राची द्योतकता । वेगळी न करवे सर्वथा ।
तेंवी श्रीरामावेगळी सीता । नव्हे तत्वतां निश्चित ॥ ४१ ॥
ते जनकाची निजदुहिता । नित्यानुकूल श्रीरघुनाथा ।
शिलसाध्वी पतिव्रता । सती सीता निजसत्वें ॥ ४२ ॥
एवं ते सर्वमाख्यातं मया रावण विस्तरात् ।
महते देवदेवस्य शाश्वतस्याव्ययस्य च ॥३९॥
एवं श्रुत्वा महाबाहो राक्षसेन्द्र प्रतापवान् ।
त्वया सह विरोधेच्छुश्चिंतयामास राघवः ॥४०॥
सावध करोनि रावण । नारद अनुवादे पैं आपण ।
श्रीरामाचें स्वरुपलक्षण । तुज म्यां संपूर्ण सांगितलें ॥ ४३ ॥
सगुण आणि निर्गुण । दोहीं स्वरुपीं राम पूर्ण ।
हे म्यां सांगितलें विवंचून । स्वरुपलक्षण सीतेचें ॥ ४४ ॥
देवाधिदेव श्रीरघुनाथ । अजन्मा अव्यय अच्युत ।
त्याचा सांगितला वृत्तांत । समूळ साद्यंत लंकेशा ॥ ४५ ॥
यावरी तुजला उचित । जो देखसी निजहितार्थ ।
तो तो करावा निश्चित । हें नारदोक्त ऐकोनी ॥ ४६ ॥
सीताहरण कसे करावे, असे रावण नारदाला विचारतो :
स्वयें बोलतो रावण । युद्धीं माझा जाय प्राण ।
ऐसें श्रीरामें करणें रण । तें वैरकारण मज सांगें ॥ ४७ ॥
भूत भविष्य वर्तमान । स्वामीसीं आहे निजज्ञान ।
श्रीरामासीं वैरकारण । कृपा करुन मज सांगा ॥ ४८ ॥
श्रीरामासीं झोंटधरणी । दुर्धर युद्ध करणें रणीं ।
ऐसी आवडी माझे मनीं । ते स्वामींनीं पुरवावी ॥ ४९ ॥
श्रीरामहस्तें निमाल्या जाण । मी पावेन ब्रह्म पूर्ण ।
यालागीं करावया रण । उद्यत मन पैं माझें ॥ १५० ॥
ऐसें पुसत दशानन । नारद वदे हास्यवदन ।
मुख्य वैरासीं कारण । वनप्रयाण श्रीराम ॥ ५१ ॥
पितुर्नियोगात्स विभुर्दंडके विविधे वने ।
विचरिष्यति धर्मात्मा सह भ्राता सपत्निकः ॥४१॥
श्रीराम सीतेसह वनवासाला येतील, त्यावेळी
सीताहरण कर, असे नारद रावणाला सांगतात :
दशरथाज्ञा श्रीरघुनाथ । वनीं वनवासीं दंडकारण्यांत ।
लक्ष्मणसीतासमवेत । येईल निश्चित जनस्थाना ॥ ५२ ॥
तेथें करोनियां छळण । करावें त्याचें दारहरण ।
हें वैराचें कारण । रणीं रावण मारावया ॥ ५३ ॥
श्रीरामबाणांच्या आघातीं । निमोनि देह पडे क्षितीं ।
तंव न सोडावी सीता सती । सायुज्यमुक्ती पावावया ॥ ५४ ॥
नारदस्य तु तद्वाक्यं चिंतयित्वा मुहुर्मुहः ।
रावणो मुमुदे श्रीमान्युद्धार्थी विचचार ह ॥४२॥
नारदाचा सल्ला ऐकून रावण सीतेला मुक्त न करिता
श्रीरामांच्या हातून मुक्ती मिळविण्याचा निर्धार करतो :
ऐकोनि नारदाचे वचन । आल्हादें नाचे दशानन ।
श्रीरामासी करावया रण । हर्ष पूर्ण युद्धाचा ॥ ५५ ॥
साक्षेपें सांगितलें बहुतीं । रावण न सोडी सीता सती ।
श्रीरामहस्तें पावावया मुक्ती । मुनिवचनोक्तीं विश्वासें ॥ ५६ ॥
हा इतिहास पुरातन । धर्मऋषीनें आपण ।
मंदोदरीप्रति सांगोन । केलें गमन स्वाश्रमा ॥ ५७ ॥
एका जनार्दना शरण । जाहलें पूर्व निरुपण ।
पुढील कथा अति गहन । श्रोतीं अवधान मज द्यावें ॥ ५८ ॥
स्वस्ति श्री भावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
नारदरावणसंवादो नाम चतुर्विशतितमोऽध्यायः ॥ २४ ॥
ओंव्या ॥ १५८ ॥ श्लोक ॥ ४२ ॥ एवं ॥ २०० ॥
