अध्याय 49
लक्ष्मण शुद्धीवर आला
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
श्रीराम शांत होतात :
श्रीराम प्रार्थितां वानरगण । शरणागत बिभीषण ।
सृष्टिघाता कळवळोन । केलें उपशमन क्रोधाचें ॥ १ ॥
शांत करोनि कोपासी । आविष्टोनि मोहावेशीं ।
काय बोलत सुग्रीवासी । सावकाशीं परियेसा ॥ २ ॥
प्रशांतिमगमत्कोपो राघवस्य महात्मनः ।
भूयः शोकसमाविष्टो रामो दशरथात्मजः ॥१॥
अब्रवीद्राघवो दीनः सुग्रीवं वानरेश्वरम् ।
सुग्रीव गच्छ किष्किंधां सहवानरसेनया ॥२॥
कृतं मित्रसहायं तु यदन्यैर्भुवि दुष्करम् ।
अहं चाद्य महाबाहो यत्करिष्यामि तच्छृणु ॥३॥
श्रीरामांची सुग्रीवाकडे निर्वाणीची भाषा :
पुढे घेवोनि लक्ष्मण । सुग्रीवातें बोलावोन ।
अदीन परी दीनवचन । दशरथनंदन बोलत ॥ ३ ॥
सुग्रीवा परीस विनंती । तूं अवंचक मित्रकार्यार्थीं ।
तुझे उपकार किती । म्यां वचनोक्तीं बोलावे ॥ ४ ॥
मज न बोलावे सर्वथा । काय तोंड दावूं समस्तां ।
कुढावीन शरणागता । वचन वृथा वल्गलों ॥ ५ ॥
माझें अंतकाळीचें वचन । तुवां नुल्लंघावें आपण ।
सवे घेवोन वानरगण । किष्किंधे गमन करावें ॥ ६ ॥
बिभीषणही सवें न्यावा । सर्व प्रकारें संरक्षावा ।
रावण करोनियां मावा । घेईल जीवा याचिया ॥ ७ ॥
वृथा जल्पलों यासीं । संहारीन रावणासी ।
अभीषेकीन बिभीषणासी । निजगजरेंसीं अति वोजा ॥ ८ ॥
वृथा गेला तो पण । न मारवेचि रावण ।
न कुढाविता बिभीषण । प्राणें लक्ष्मण वेंचला ॥ ९ ॥
सौ‍मित्राचें निजबळें । छेदीन रावणाचें शिसाळें ।
तें अवघेंची वृथा गेलें । रणीं मोकलिलें सौ‍मित्रें ॥ १० ॥
रावण बापुडें किती । सौ‍मित्रबळें त्रिजगती ।
नागवें मी रघुपती । ते शक्ति प्रतिहत झाली माझी ॥ ११ ॥
सौ‍मित्र माझा निजप्राण । सौ‍मित्रें मी सबळ जाण ।
त्रिभुवन आक्रमीं ॥ १२ ॥
सौ‍मित्र माझी स्थिति गती । सौ‍मित्र माझी धृति विरक्ती ।
सौ‍मित्र माझी अढळ शांती । त्रिजगती माझारी ॥ १३ ॥
सौ‍मित्र माझा निजावा । सौ‍मित्र माझा विसावां ।
सौ‍मित्र माझा वोलावा । सौ‍मित्रेंवीण जीवा जीवपण कैंचें ॥ १४ ॥
सौ‍मित्रें मोकलितां येथ । कांही नाहीं मी रघुनाथ ।
जळो जळो हें जीवित अति निंदित लौकिकीं ॥ १५ ॥
बिभीषणाचा ऋणी । मी झालों सकळ जनीं ।
उत्तर बोलवे वचनीं । लाज मनीं वाटत ॥ १६ ॥
तुज असेल सामर्थ्य । तरी निवटोनि लंकानाथ ।
अभिषकीं शरणागत । मज ऋणमुक्त तूं करीं ॥ १७ ॥
इतुकेनि मी तुमचा । कृतोपकारी जन्माचा ।
ऋणी आहे सकळांचा । बहुत वाचा काय बोलूं ॥ १८ ॥
म्हणोनि घातलें लोटांगण । सुग्रीवा तुझे धरिले चरण ।
करावें किष्किंधागमन । बिभीषणसमवेत ॥ १९ ॥
कृपा करावी वानरांसीं । सुख द्यावें प्रजेसी ।
भोगीं स्त्रीपुत्रराज्यासी । शरणगतासी कुढावीं ॥ २० ॥
सौ‍मित्रावाचून जाण । माझे न वांचती प्राण ।
सौ‍मित्र गेला मोकलून । उभ्यां प्राण सांडीन ॥ २१ ॥
चेतवूनि योगाग्नी । देह जाळीन तत्क्षणीं ।
लोकालोकीं झाडा घेऊनी । सौ‍मित्रासी भेटेन ॥ २२ ॥
जेथें गेला लक्ष्मण । तेथें स्वयें जाईन ।
प्राण न राहती अर्ध क्षण । करीन गमन सांगतें ॥ २३ ॥
जेंवी शुष्क काष्ठ जळे । सर्वांग माझें तेवी होरपळे ।
गात्रें विकळ झाली सकळें । शरीर चळचळें कांपत ॥ २४ ॥
एवमुत्कस्तु रामेण सुग्रीवो वाक्यमब्रवीत् ।
किमर्थ मुह्यसे देव त्वादृशो नैव मुह्यति ॥४॥
सुग्रीव म्हणे रघुनाथा । हें बोलणें न घडे सर्वथा ।
तुजवीण राज्य भोगितां । महादोष माथां वाजती ॥ २५ ॥
तुजवीण जें राज्य भोगणें । तें जेंवी अभक्ष्य भक्षणें ।
तुजवीण स्त्री सेंवणें । मातृगमन तो दोष ॥ २६ ॥
तुजवीण जो विषयभोग । तो जाणावा क्षयरोग ।
कैंचा संसारस्वर्ग । नरकभोग भोगावा ॥ २७ ॥
तुजवीण भोगणें सुख । त्याहून मरण भलें देख ।
सांडून जातां रघुकुळटिळक । आकल्प नरक भोगावा ॥ २८ ॥
तुज सांडितां रघुपती । तेव्हांचि आम्हां क्षीण शक्ती ।
रावण येवोनि शीघ्रगती । घात निश्चिती करील ॥ २९ ॥
मरावें जैं रावणहस्तें । तैं येथेंचि सांडू देहातें ।
अनुसरल्या श्रीरामातें । केंवी मागुतें परतावें ॥ ३० ॥
श्रीरामा ऐक सावधान । एकाएकीं निर्वाण ।
करूं नये गा आपण । तूं रघुनंदन विवेकी ॥ ३१ ॥
दृढ न विचारितां चित्तीं । निर्वाण न करावें निश्चितीं ।
गेला आहे मारुती । तो कार्य सिद्धीप्रती साधील ॥ ३२ ॥
संधी लोतली तीन प्रहर । रात्र उरली एक प्रहर ।
आतां येईल कपींद्र । ओषधिभार घेऊनी ॥ ३३ ॥
हनुमान येथोनि गेला । समाचार देखोनि राहिला ।
तेणें विलंब लाविला । तो रिता वहिला परतेना ॥ अ३४ ॥
कांही पडली असेल गुंती । क्षणें उठवी मारुती ।
अतुळ तयाची शक्ती । त्रिजगतीं नाटोपे ॥ ३५ ॥
अदट दाटुगा महावीर । मुखीं रामनाम निरंतर ।
त्या कोण अर्थ दुस्तर । कार्य सत्वर साधील ॥ ३६ ॥
ब्रह्मादिकां दुर्धर शक्ती । तो रिता परतेल मारुती ।
ऐसें न मानावें रघुपती । शिघ्रगतीं येईल ॥ ३७ ॥
इति तेषां बुवाणानां हनूमान्मारुतात्मजः ।
प्रदिप्त इ शैलेंद्रो गगने समदृश्यत ॥५॥
किमेतदिति संभ्रांताः कपयो जातविस्मयाः॥६॥
उत्तर दिशेकडून हनुमंताची चाहूल :
तंव उत्तरेच्या दिशाभागीं । जैसी धगधगीत आगी ।
दिसताहे लागवेगीं । येत स्वमार्गीं देखियेला ॥ ३८ ॥
आधीच हनुमान ढिसाळ । पुच्छीं पर्वत सबळ ।
देखोनियां वानरपाळ । एक सहेळ पळाले ॥ ३९ ॥
एकीं लंघिलीं गिरिकंदरे । एकीं पर्वतशिखरें ।
एकीं समुद्राची तीरें । वेगवत्तर पळाले ॥ ४० ॥
एक रिघाले कपाटीं । एक रिघाले दिक्पुटीं ।
एकीं झाडां घातली मिठी । एक संकटीं पडियेले ॥ ४१ ॥
एक भरले दशदिशां । एकांचा दाटला घसा ।
एकां बोलवेना सहसा । एकीं धिंवसा सांडिला ॥ ४२ ॥
एक सरसावले युद्धासीं । एक वृक्षासें हातवसी ।
एक घेवोनि पर्वतासी । संमुख रणांसीं चालिले ॥ ४३ ॥
एकीं वळियेल्या मुष्टी । दांत खाती करकराटीं ।
एकीं वळली पुच्छाटी । भ्यासुर दृष्टीं देखोनी ॥ ४४ ॥
आगच्छंतं प्रधावंति ऊर्ध्वपुच्छा इतस्ततः ।
मायावी राक्षसः कोऽयमस्मान्हंतुसुपागत ॥७॥
इति तत्संभ्रमं दृष्ट्वा रामः सुग्रीवमब्रवीत् ।
वानरधिप मा भैषीरियं रक्षोबिभीषिका ॥८॥
निर्भीर्भव महाबाहो निहन्म्येनं पतत्रिभिः॥९॥
हनुमानाचे आगमन :
वानर महाभयभीत । इतस्ततां पळत ।
अंतरिक्षीं काय दिसत । झाले विस्मित सकळिक ॥ ४५ ॥
देखोनि कपींचा आकांत । क्रोधें झाला क्रोधान्वित ।
चाप करोनि सज्जित । काय बोलत रघुवीर ॥ ४६ ॥
सुग्रीव आणि बिभीषण । अंगदादि वानरगण ।
स्वस्थ करोनि अंतःकरण । माझें वचन परिसावे ॥ ४७ ॥
भेणें पळती वानरगण । त्यासी द्यावें अभयदान ।
मायावी राक्षस दारुण । येतो धांवोन आकाशीं ॥ ४८ ॥
रुप धरोनि ढिसाळ । जैसा दिसे अग्निकल्लोळ ।
मारुं आला गोळांगूळ । रुपें विशाळ भासत ॥ ४९ ॥
भेडसावीतसे सर्वासी । पळवीतसे वानरांसी ।
बाणीं निवटीन मी यासी । निमेषार्धेंसीं सत्वर ॥ ५० ॥
क्षोभोनियां श्रीरामचंद्र । करावा जंव संहार ।
चापीं सज्जितां शर । तंव कपींद्र ओळखिला ॥ ५१ ॥
सवें बाण पुच्छीं डोगर । जैसा दिसे कालाग्निरुद्र ।
रुप धरोनि भयंकर । तेथें सत्वर पावला ॥ ५२ ॥
एतस्मिन्नंतरे वीराः सोऽवतीर्य नभस्तलात् ।
निक्षिप्य पर्वत भूमौ नानारत्‍नविभूषितम् ॥१०॥
विनीतः प्रांजलिर्भूत्वा राघवं वाक्यमब्रवीत् ।
विशप्तिः श्रुयतां देव ससुग्रीवबिभीषण ॥११॥
ओषधिं नाधिगच्छामि विदित्वापि नरेश्वर ।
व्यतिक्रमवेहि त्वं क्षंतुमर्हसि सुव्रत ॥१२॥
बहुविघ्नाश्च तत्रासन्येनाहं च विलंबितः ॥१३॥
हनुमंताचे वृत्तांतकथन व क्षमायाचना :
सैन्याचे मेळीकारी । गिरि ठेवोनि पृथ्वीवरी ।
नमाया कपिकेसरी । वानरभारीं चालिला ॥ ५३ ॥
क्षेम सांगावे भरतासी । उठवीन या सौ‍मित्रासी ।
निर्दळून रावणासी । अयोध्यासीं शीघ्र येऊं ॥ ५४ ॥
आजापित भरतबाण । बाणें करोनियां नमन ।
गगना उसळला जाण । अर्ध क्षण न लागता ॥ ५५ ॥
बोळवितां भरतबाणासी । बाण उसळला गगनासीं ।
विजु तळपे आकाशीं । तेणें वेगेंसीं चालिला ॥ ५६ ॥
लखलखीत डोंगर । जैसा दिसे रत्‍नाकर ।
ठेवोनि मेळीकारीं सत्वर । दर्शना कपींद्र चालिला ॥ ५७ ॥
लोटांगण श्रीरामचरणां । पुढती पुढती करि नमना ।
नमन सुग्रीवा बिभीषणा । अंगदही जाणा नमियेला ॥ ५८ ॥
नळ नीळ जांबवंत । नमिले जुत्पति समस्त ।
होविनि अति विनीत । काय बोलत कपींद्र ॥ ५९ ॥
मज विलंब लागला तेथ । विघ्नें उठली बहुत ।
ओषधी आच्छादी पर्वत । वेडा निश्चित लाविलें ॥ ६० ॥
शक्ति झाली प्रतिहत । कांहींच नाठवे मत ।
बहुत चुकुर जालों तेथ । मग रघुनाथ स्मरियेला ॥ ६१ ॥
अंतरात्मा श्रीरामचंद्र । बुद्धि दिधली खडतर ।
समूळ उपडोनि डोंगर । मग सत्वर चालिलों ॥ ६२ ॥
मार्गीं येता सत्वर । आश्चर्य वार्तलें थोर ।
बाण पातला वेगवत्तर । अति सुंदर नामांकित ॥ ६३ ॥
बाणीं रामनाम देखतां । अति विस्मय झाला चित्ता ।
नामीं अनुसरोनि तत्वतां । गेलों रघुनाथा बाणसंगें ॥ ६४ ॥
मी अविवेकी पालेखाइर । कर्कट नेणें विचार ।
भुलविलें अंतर । गेलो सत्वर बाणासंगें ॥ ६५ ॥
नामीं चित्त वेधलें पाहीं । निजकार्याचा आठव नाहीं ।
पुढें अपूर्व देखिलें काही । ते तुझे पायी निवेदूं ॥ ६६ ॥
बाणासवे पर्वतासहित । आलों नंदिग्रामा त्वरित ।
देखिला बंधू भरत । जैसा मूर्तिमंत श्रीराम ॥ ६७ ॥
रामभ्रमे भ्रमले माझें चित्त । क्रोधावेश झाला तेथ ।
सौ‍मित्र सांडोनि त्वरित । येथे रघुनाथ कां आला ॥ ६८ ॥
अविचारी मीवानर । बोल बोलिलों खडतर ।
अति तिखट वाग्वज्र । तें रघुवीर क्षमा करुं ॥ ६९ ॥
भरतप्रेमा अद्‍भुत । तेमें लोभलेंसें चित्त ।
देह गेह न सांभाळित । प्रेमें डुल्लत सर्वदा ॥ ७० ॥
धन्य भरताचें जीवत । धन्य भरताचें आचरित ।
धन्य भरताचें व्रत । राम सेवित सर्वदा ॥ ७१ ॥
धन्य भरताचें जीवन । धन्य भरताचें भजन ।
धन्य भरताचे ज्ञान । राम चिद्धन सेवी सर्वदा ॥ ७२ ॥
धन्य भरताचा भावार्थ । धन्य भराचा इत्यर्थ ।
धन्य भरताचा सिद्धार्थ । श्रीरघुनाथ सर्व कर्मी ॥ ७३ ॥
धन्य भरताचें कुळ । धन्य भरताचें शीळ ।
धन्य सूर्यवंशमाळ । अविकळ रामभजनीं ॥ ७४ ॥
भरत रामप्रेमा लोभला । भरत रामें कोंदला ।
भरत श्रीरामें धाला । सबाह्य भरला श्रीराम ॥ ७५ ॥
भरत देखोनि राघवा । मन लोभलें भरतभावा ।
भरतें गिळिलों आघवा । देहभावा विसरलों ॥ ७६ ॥
देखतां भरतप्रेम गहन । नेत्रांची वृत्ति झाली क्षीण ।
देखणेपणे भरतें जाण । माझे नयन व्यापिले ॥ ७७ ॥
ऐकतां भरतताथानिरुपण । श्रवणीं कोंदले श्रवण ।
नभ झालें शब्दायमान । अनाहन गहन लागलें ॥ ७८ ॥
चाखतां भरतप्रेमगोडी । रसना रसातें ओसंडी ।
अद्वैतचवी धडफुडी । सप्रेम आवडी भरतची ॥ ७९ ॥
घेतां भरतभजनगंध । घ्राण विसरे गंधावबोध ।
घ्राणीं कोंदला परमानंद । प्रेममकरंद भरताचा ॥ ८० ॥
अवचट भरतसंगी । वायु लागतां अंगीं ।
अंगत्व विसरलों निजांगीं । स्पर्शता आंगीं प्रेमें वायु ॥ ८१ ॥
भरतप्रेम मनीं भरलें । संकल्पविकल्पा मुकलें ।
चंचलत्व हारपलें । निश्चळ झालें प्रेमभावे ॥ ८२ ॥
नाठवे देहगेहभान । नाठवे कार्याची आठवण ।
नाठवे भरता भरतपण । मज कपीसीं कपिपण नाठवे ॥ ८३ ॥
भरतें आकर्षिली वृत्ती । मावळली उभयस्फूर्तीं ।
कैचा राम कैंचा मारुती । ऊर्मिलापति स्मरे कोण ॥ ८४ ॥
ऐसा गोविलों सर्वशक्ती । मर्कट नेणें कार्यस्थिती ।
उशीर लागला रघुपती । क्षमा निश्चितीं मज करणें ॥ ८५ ॥
भरतप्रेमामुळे श्रीरामांची तन्मयता :
म्हणोनि घातलें लोटांगण । सदृढ माथां धरिले चरण ।
मज क्षमा करे रघुनंदन । अविवेकी हीन मर्कट ॥ ८६ ॥
ऐकतां कपीचें वचन । तटस्थ झाला रघुनंदन ।
रामीं नाठवे रामायण । भरत संपूर्ण कोंदला ॥ ८७ ॥
प्रेमें भुलला रघुनाथ । पुढें देखे भरत ।
उठोनि आलिंगूं धांवत । प्रेम अद्‍भुत भरताचें ॥ ८८ ॥
मजलागीं कष्टलासी । व्रतें तपें सायासीं ।
उग्रकर्में आचरलासी । उपवासी मजलागीं ॥ ८९ ॥
उठीं दोघे करुं भोजन । सुंदर षड्रसें राजान्न ।
सांडीं हें वल्कलाभरण । करीं परिधान दिव्य वस्त्रें ॥ ९० ॥
करी अभ्यंगमज्जन । सोडीं जटांचें बंधन ।
रत्‍नखचित मुकुटाभरण । सुंदर भूषण अंगीकारीं ॥ ९१ ॥
भरतभावें कपीसी । राम आलिंगी हृदयेंसीं ।
देखतां अंगदसुग्रीवांसी । प्रेम उत्कर्षीं न संटे ॥ ९२ ॥
जुत्पति सकळ वानरागण । अवघे झाले मूर्च्छापन्न ।
भरतप्रेम अति गहन । रघुनंदन भुलविला ॥ ९३ ॥
सकळां टकमक झाली । शब्दासीं कुलुपें पडलीं ।
भरतप्रेमें उलथलीं । समाधि लागली सर्वांसी ॥ ९४ ॥
बिभीषण शरणागत । श्रीरामभजनीं सावचित्त ।
सत्त्वावस्था गिळोनि तेथ । काय बोलत रामासी ॥ ९५ ॥
श्रीरामा पाहें सावाधान । विसरोनियां रामायण ।
आलिंगिला कपिनंदन । कार्या आठवण तुज नाहीं ॥ ९६ ॥
भरतप्रेमें भुललासी । भरत म्हणोनि कपीसी ।
आलिंगोनि राहिलासी । निजकार्यासी विसरोनी ॥ ९७ ॥
बिभीषणाचें वचन । ऐकोनि हनुमान जाण
स्वयें झाला सावधान । रघुनंदना विनवितो ॥ ९८ ॥
स्वामी ऐकें रघुनंदन । भरत नव्हें हनुमान जाण ।
आलों पर्वत घेऊन । ओषधि गहन जेथे असती ॥ ९९ ॥
वेडी जाती प्रेमाची । वेळ नेणें कार्याची ।
गोष्टी सांगितली भरताची । तेणें श्रीरामचि भूलला ॥ १०० ॥
शक्तिभेदें सौ‍मित्र जाण । पडिलासे विसज्ञ ।
यासी करावें सावधान । रावणकंदन करावया ॥ १ ॥
मर्कट पालेखाईर । नेणें कार्यकार्यांतर ।
बहुत लाविलासे उशीर । क्षमा रघुवीर मज करो ॥ २॥
ऐसें बोलोनि हनुमंत । चरणां लागला त्वरित ।
सावध होवोनी रघुनाथ । काय बोलत कपीसी ॥ ३ ॥
हनुमंतो वचः श्रुत्वा रामो वचनमब्रवित् ।
साधु वीर महाबाहो यस्य चेदृक्पराक्रमः ॥१४॥
ऐकतां भरतगोष्टी । प्रेम उथळलें पोटीं ।
कांही न देखों दृष्टीं । तुजचि मिठी घातली ॥ ४ ॥
हा भरतप्रेमें भुलला । मी म्हणें भरतचि आला ।
म्हणोनि कपि आलिंगिला । भला चेषविला हनुमंतें ॥ ५ ॥
ब्रह्मादिकां न करवती । ऐसीं कर्मे निश्चितीं ।
तुवां साधिलीं मारुती । निमेषगती न लागतां ॥ ६ ॥
तुझ्या उपकारा तत्वतां । मी ऋणी झालों कपिनाथा ।
वाचा खुंटली सर्वथा । कांही तत्वतां न बोलवे ॥ ७ ॥
तुझ्या कर्माची कथा । काय सांगों हनुमंता ।
सीताशुद्धीची कथा । ऐकतां चित्ता चळकांप ॥ ८ ॥
इंद्रजितवधालागीं सांग । तुवां ओढविलें सर्वांग ।
ते गोष्टी ऐकतां सवेग । होती उद्वेग चित्तासीं ॥ ९ ॥
एकएका उपकारा उत्तीर्ण । जीवे न होईजे कपिनंदन ।
सर्वस्वेंसीं आपण । ऋणी संपूर्ण मी तुझा ॥ ११० ॥
कांही न बोलवे सर्वथा । म्हणोनि चरणीं ठेविला माथा ।
येरें वारोनि तत्वतां । चरण रघुनाथाचे वंदिले ॥ ११ ॥
राम मारुतिवृत्तांत । देखतां झाला विस्मित ।
सुषेण वैद्यराज तेथ । त्यासी बोलत सुग्रीव ॥ १२ ॥
सुषेण औषधी आणतो :
हे दोघेही प्रेम बोधले । निजकार्यातें विसरले ।
आपण जावोनि वहिले । ओषधिभार शोधावे ॥ १३ ॥
विशल्य होय लक्ष्मणा । ते कार्य साधीं सुषेणा ।
म्हणोनि लागला चरणां । कार्यसाधना साधावें ॥ १४ ॥
ऐकोनि सुग्रीव‍उत्तर । सुषेण निघाला सत्वर ।
सकळ वानरांचा भार । पर्वतशिखर वळघले ॥ १५ ॥
सुग्रीवस्य वचः श्रुत्वा सुषेणोन्ये च वानराः ।
गिरिमारुह्य तं रम्यं नानाधातुविभूषितम् ॥१५॥
सवे वानरांचा भार । सुषेण वैद्यराज सत्वर ।
वळंघेले पर्वतशिखर । ओषधिभार शोधावया ॥१६ ॥
अति दीर्घ पर्वतशिखरें । रमणिय गिरिकंदरे ।
जळें पूर्ण सरोवरें । कमळें मनोहर शोभती ॥ १७ ॥
अगराचीं झाडें बहुत । चंदनडोंगर बहकत ।
पुन्नाग चांफे पारिजात । पर्वतीं बहुत पुष्पजाती ॥ १८ ॥
सरोवरीं कर्णिकारें । सेविती निरंतर चकारें ।
पक्षिकुळें विचित्रें । चौफेर किलकिलती ॥ १९ ॥
अति रम्य पर्वत । वानरें सैरा हिंडत ।
सुषेण वैद्यराज तेथ । ओषधि शोधित अति वेगें ॥ २० ॥
स्मरोनियां रघुनंदन । पर्वत पाहतां सावधान ।
झालें ओषधीचें दर्शन । वैद्य सुषेण हरिखत ॥ १२१ ॥
तामोषिधिं गृहीत्वासौ ह्यवतीर्य महीतले ।
शिलायां पेषयित्वा तु नस्यं तस्मै प्रयोगयत् ॥१६॥
महौषध्याः प्रभावेण लक्ष्मणः परवीरहा ।
विशल्यो नीरुजश्चैव उत्थितः स महीतलात् ॥१७॥
रामनामें सत्वर । उपटोनि ओषधिसंभार ।
करीत नामाचा गजर । वानरभार चालिला ॥ २२ ॥
उतरोनि पृथ्वीतळीं । ओषधि चूर्ण केल्या शिळीं ।
रस घेवोनि तत्काळीं । शक्तिबिळीं ओतला ॥ २३ ॥
रस घालितां तस्वर । सावध नव्हेचि सौ‍मित्र ।
सुषेण झाला चिंतातुर । कांही विचार स्फुरेना ॥ २४ ॥
ब्रह्मादिकां अनुल्लंघ्य पूर्ण । एवढा प्रयत्‍न केला दारुण ।
शेखीं सावध लक्ष्मण । अद्यापि जाण होईना ॥ २५ ॥
सुग्रीवादेखतां । स्वामी रघुनाथ ऐकतां ।
वल्गलों मी इतस्ततां । सौ‍मित्रातें उठवीन ॥ २६ ॥
ऐसें बोलबोलून । पाठविला वायुनंदन ।
महाविघ्ने जिणोन । पर्वतचि जाण आणिला ॥ २७ ॥
ओषधिसंभार सगळा । अंगे पिळोनियां वाहिला ।
घायीं रस ओतिला । तो वृथा झाला प्रयत्‍न ॥ २८ ॥
औषधीचा प्रभाव न पडल्याने सुषेणाचा गोंधळ :
तरी वैद्यक लटिकें झालें । शास्त्र वृथा रचिलें ।
शिष्टाचारा दूषण आलें । काय झालें मज न कळे ॥ २९ ॥
नाहीं रसायन चुकलें । धातूसीं अंतर नाहीं पडिलें ।
नाहीं अनुपान चुकलें । नाहीं सांडिलें क्रियेसी ॥ १३० ॥
काय झालें तत्वता । मज न कळे सर्वथा ।
धांव पाव गा रघुनाथा । शास्त्रसंमता संरक्षीं ॥ ३१ ॥
तव आवेशें वायुनंदनी । जो भक्तांमाजी चूडामणी ।
बोलता जाला हांसोनी । सुषेणा लक्षोनी अनुवादे ॥ ३२ ॥
सुषेणा चुकलासी मत्त । ज्याचेनि शास्त्रांसीं शास्त्रार्थ ।
जो वेदीं वेदार्थ । शिष्ट सनाथ ज्याचेनि ॥ ३३ ॥
जेणें चिकित्सा पाहाळी गेली । जेणें शास्त्रें बुझविलीं ।
पुराणें वर्तो लागली । ज्याची चाली जाणोनी ॥ ३४ ॥
त्या विसरोनी रघुनाथा । स्वबुद्धी वैद्यक करितां ।
शीण पावलासी वृथा । स्वकार्यही न साधेचि ॥ ३५ ॥
उगवतां दिनमणी । हरपे तत्काळ रजनी ।
नक्षत्रेंसह चंद्र गगनीं । ठाकती होवोनी खद्योत ॥ ३६ ॥
तेंवीं देखतां रघुनाथ । ओषधिभार समस्त ।
शक्ति झाली प्रतिहत । तुझें तेथ काय चाले ॥ ३७ ॥
श्रीराम – चरणतीर्थ देण्याची हनुमंताची प्रार्थना :
ऐसें न करावें आपण । प्रार्थोनियां रघुनंदन ।
घ्यावें चरणतीर्थ मागोन । वाचेल लक्ष्मण तें करी ॥ ३८ ॥
ओषधिरसामाजी देख । वेगीं घालोनि चरणतीर्थ मागोन ।
वाचेल लक्ष्मण तें करी ॥ ३८ ॥
ओषधिरसामाजी देख । वेगीं घालोनि चरणोदक ।
रस देतां एकाएक । सकळ दुःख निरसेल ॥ ३९ ॥
कोणासी न कळे जनीं । नाम अमृतसंजीवनी ।
तो प्रत्यक्ष असतां अनुदिनीं । निजाभिमानीं कष्टती ॥ १४० ॥
आम्हीं वैद्य चिकित्सक । क्षणमात्रें प्रतीति ते देख ।
दावूं लागतांचि निमेख । तेणेंचि देख नाडिले ॥ ४१ ॥
सिद्धासीं सिद्धिलाभ होतां । अभिमान उठला अवचितां ।
तरी अवघेंचि गेलें तत्वतां । कष्ट वृथाचि सोसिले ॥ ४२ ॥
सर्व दुःखांच्या आपदा । प्राप्त झाल्या प्रल्हादा ।
नाम स्मरतां सर्वदा । दुःखबाधा छेदिली ॥ ४३ ॥
तो श्रीराम प्रत्यक्ष असतां । तुझा अभिमान झाला वृथा ।
चरणीं ठेवोनियां माथा । चरणतीर्था मागावें ॥ ४४ ॥
तीर्थासमवेत ओषधी । घायीं घालितां त्रिशुद्धी ।
सौ‍मित्र उठेल सत्वबुद्धी । युक्ति साधीं हे माझी ॥ ४५ ॥
श्रीरामचरणतीर्थाने लक्ष्मण सावध झाला :
ऐकोन कपीचें वचन । संतोषला सुषेण ।
म्यां केला जो अभिमान । तो रघुनंदन क्षमा करो ॥४६ ॥
मर्कट नेणें मी सर्वथा । क्षमा करणें रघुनाथा ।
चरणीं ठेवोनियां माथां । चरणतीर्था घेतलें ॥ ४७ ॥
ओषधी तीर्थासमवेत । घायीं पिळितां समस्त ।
सौ‍मित्र झाला सावचित्त । श्रीरघुनाथप्रसादें ॥ ४८ ॥
तीर्थे प्रोक्षितां शरीर । सत्वर उठिला सौ‍मित्र ।
बाप कृपाळु रघुवीर । वानरभार हरिखला ॥ ४९ ॥
रामनामें भुभुःकार । करीत उठिले वानर ।
नादें कोंदलें अंबर । चराचर दुमदुमिलें ॥ १५० ॥
नामें कोंदला भूगोळ । नामें व्यापिलें अंतराळ ।
नामें भेदलें पाताळ । ब्रह्मांडगोळ कोंदला ॥ ५१ ॥
नामें हर्षित झालें चित्त । स्वशरीर न सांभाळित ।
एक लोटांगण घालित । एक झेलित द्रुमवल्ली ॥ ५२ ॥
एक पर्वत झेलित । एक पर्वतीं वळंघत ।
येर येरां धके देत । येर टाकित येआवरी ॥ ५३ ॥
रामसंमुख बैसती एकें । तोंड करिती रडकें ।
सौ‍मित्रे केलें नाही निकें । मज सांडून देखें निगाला ॥ ५४ ॥
म्हणवोनि करीत रुदन । उपहासिती रघुनंदन ।
हरिखें नाचती वानरगण । विस्मित मन रामाचें ॥ ५५ ॥
स्वयें उठोनी आपण । आलिंगिला लक्ष्मण ।
सुग्रीव अंगद बिभीषण । आनंदें पूर्ण कोंदले ॥ ५६ ॥
नवा लक्ष्मण उपजला । येणें मानें सुखावला ।
उत्साह ऐसा कोंदला । विसरला राम आपणा ॥ ५७ ॥
उचलोनियां लक्ष्मण । नाचों लागला रघुनंदन ।
एका जनार्दना शरण । निजजनकृपाळू ॥ १५८ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणें युद्धकांडे एकाकारटीकायां
लक्ष्मणोत्थापनंनाम एकोनपंचाशत्त-मो‍ध्यायः ॥ ४९ ॥
ओंव्या ॥ १५८ ॥ श्लोक ॥ १७ ॥ एवं ॥ १७५ ॥
