अध्याय 60
रावणाने रामांचा ध्वज तोडला
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
मातलीचे रथासह आगमन व श्रीरामांना वंदन :
मातलि सारथि विचक्षण । घातलें इंद्रा लोटांगण ।
येरें देतां आज्ञापन । करी संयोजन रथाचें ॥ १ ॥
रावण दुरात्मा चांडाळ । बंदी घातले सुर सकळ ।
तेणें अत्यंत तळमळ । लागली प्रबळ मातलीसीं ॥ २ ॥
आपुला स्वामी सुरपती । सेवा घेतो त्याचे हातीं ।
तेथें येराची कवण गती । लंकापति भला नव्हे ॥ ३ ॥
तेणें क्रोधें करोनि जाण । केलें रथसंयोजन ।
शस्त्रास्त्रें सकळ भरुन । सामग्री दारुण घातली ॥ ४ ॥
कवचें खड्गें अत्य्द्भुत । मंत्र तंत्र क्रियायुक्त ।
रणसामग्री समस्त । रथ त्वरित सिद्ध केला ॥ ५ ॥
आज्ञा पुसोनि इंद्रासी । मातली निघाला वेगेंसीं ।
ठाकून आला शीघ्रतेसीं । मृत्युलोकासीं रणभूमी ॥ ६ ॥
हातीं घेवोनि धनुष्यबाण । रणीं उभा रघुनंदन ।
तंव इंद्राचा रथ घेऊन । मातलि आपण तेथें आला ॥ ७ ॥
देखोनि श्रीरामासी । सुख झालें मातलीसीं ।
आनंद भरला सर्वांसी । निजोल्लासीं डुल्लत ॥ ८ ॥
पाहतां श्रीरामाकडे । यम काळ तें बापुडें ।
रावण दहा तोंडांचें किडें । बाणझडाडें मरेल ॥ ९ ॥
हें निश्चित माजें वचन । तथापि स्वामीचें आज्ञापन ।
श्रीरामासी रथनिवेदन । करोनि रावण मारावा ॥ १० ॥
श्यामकर्ण अति शोभत । श्वेत वारुवीं जुंपिला रथ ।
विचित्राभरणीं अति मंडित । वारु गर्जत शत्रुनिधनें ॥ १९ ॥
चाकें नीळाचीं अति कठिण । सुवर्णबंदी शोभायमान ।
आंख वज्राचा सुलक्षण । रथचक्रीं पूर्ण बोलिला ॥ १२ ॥
धुरा वैडूर्याच्या सुरखा । सांटा पाचुबंदी नेटका ।
मरकताचा ध्वज देखा । लोला पताका शोभती ॥ १३ ॥
ज्वाळमाळाकिंकणी । घंटा वाजती गजरें करोनी ।
खणणिला रत्नाभरणीं । श्रीरामालागूनी आणिला ॥ १४ ॥
तं रथं समुपादाय मातलिः शक्रसारथिः ।
अभ्यद्रवत काकुत्स्थमवतीर्य त्रिविष्टपात् ॥१॥
अब्रवीदग्रतो रामं सप्रतोदो रथे स्थितः ।
प्रांजलिर्मातलिर्वाक्यं सहस्त्राक्षस्य सारथिः ॥२॥
सूर्यप्रभेसमान । सायुध रथ सांगत्राण ।
मातलि घेवोनि आला जाण । रघुनंदन जेथें होता ॥ १५ ॥
हातीं आसूड वागोरी असतां । रथाखालीं नुतरतां ।
नमन केलीं रघुनाथा । अति चतुरता सारथ्याची ॥ १६ ॥
मातलीचे निवेदन व युद्धसाहित्य समर्पण :
सारथ्याची धर्म ऐसा आहे । रणामाजी निघोनि पाहे ।
साश्वरथ सोडूं नये । नमिता होये वरुनचि ॥ १७ ॥
ऐक स्वामी रघुनाथा । तुझा अवतार सुरकार्यार्था ।
वधावया लंकानाथा । रणा तत्वतां आलासी ॥ १८ ॥
देव घातले बांदवडीं । देखोनि त्यांची करुणा गाढी ।
धांविन्नलासी निजप्रौढी । अति कडाडीं रघुनाथा ॥ १९ ॥
रणामाजीं लवडसवडी । निवटिल्या राक्षसकोडी ।
नाचविली रणधांगडी । अर्धघडी न लागतां ॥ २० ॥
आतां निवटिल्या रावण । मग आमचें कार्य कोण ।
साह्य न होऊंचि रघुनंदन । सहस्रनयना अति लज्जा ॥ २१ ॥
म्हणोनि दास्यालागीं तत्वतां । रथ पाठविला रघुनाथा ।
यावरी बैसोनियां आतां । लंकानाथा निवटावें ॥ २२ ॥
रावण रथी राम पदाती । हें न साहेचि देवांप्रती ।
म्हणोनियां रघुपती । रथ तुजप्रती पाठविला ॥ २३ ॥
तुज न लागे रथ सारथी । निजांगें करोनि ख्याती ।
निवटावया लंकानाथाप्रती । निमेषगती लागेना ॥ २४ ॥
ऐसें जाणतसों सकळिक । तरी इंद्र सेवेलागीं देख ।
रथ पाठवी सुरनायक । बैसोनि दशमुख निवटावा ॥ २५ ॥
तुज विजयालागीं रघुपती । सकळ शस्त्रास्त्रसंपत्ती ।
पाठविली अमरपती । लंकापती निवटावया ॥ २६ ॥
इदमैंद्रं महाचापं कवचं चाग्निसन्निभम् ।
शराश्चादित्यसंकाशाः शक्तयो विमलाः सिताः ॥३॥
आरुह्य च रथं राम राक्षसं जहि रावणम् ।
मया सारथिना सार्धं महेंद्र इव दानवान् ॥४॥
हें घे इंद्राचें महाधनुष्य । शत्रुनिर्दळणीं कर्कश ।
ओढी काढोनि सावकाश । दशमुखास निवतावें ॥ २७ ॥
अग्निप्रभेसमान जाण । हें घे अंगत्राण ।
आंगी घालोनि आपण । शत्रुनिर्दळण करावें ॥ २८ ॥
सूर्यप्रभेसमान शूर । रुक्मपुंखी सपरिकर ।
चापीं सज्जोनि वेगवत्तर । दशवक्त्र निवटावा ॥ २९ ॥
अति मोहका विमलशक्ती । रणीं दुर्धर शत्रुघाती ।
तुज पाठविल्या अमरपती । रघुपति महावीरा ॥ ३० ॥
मजसमवेत रघुपती । बैसोनियां इंद्ररथीं ।
महेंद्र निवटी दानवपंक्ती । तेंवी लंकापती निवटावा ॥ ३१ ॥
रामाची मनःस्थिती, बिभीषणाची विनंती :
ऐकतां मातलीचें वचन । हांसोनि बोले रघुनंदन ।
रथसारथियाचें कार्य कोण । मजलागून रणरंगी ॥ ३२ ॥
रावण बापुडें मशक । दहा मुखांचें किडें देख ।
त्यासाठी काय साधक । न लागतां निमेख निवटीन ॥ ३३ ॥
म्हणोनि राम हास्यवदन । तें जाणोनियां चिन्ह ।
पुढें झाला बिभीषण । अति विचक्षण बोलका ॥ ३४ ॥
जाणे श्रीरामाचें बळ । रणसंग्राम रणशीळ ।
न लागतां अर्ध पळ । राम निवटील रावणासी ॥ ३५ ॥
तरी इंद्राचें मनोगत । रक्षावें जी निश्चित ।
म्हणोनियां अति विनीत । स्वयें प्रार्थित श्रीरामा ॥ ३६ ॥
करकमळ जोडूनि पाहीं । मस्तकांजळी लवलाहीं ।
लागला श्रीरामाच्या पायीं । विनंती कांही परिसावी ॥ ३७ ॥
रथारुढ रघुपती । रणामाजी रणख्याती ।
करितां देखावा अति प्रीतीं । ऐसें चित्तीं बहुतांचे ॥ ३८ ॥
राम अलंकारा भूषण । राम रथा रथगति जाण ।
सस्त्रास्त्रांचे मारकपण । स्वयें आपण श्रीराम ॥ ३९ ॥
ज्यासी नाहीं नांवरुप । वेदांसी न कळे स्वरुप ।
तेणें आम्हांसाठी धरोनि रुप । भक्तसंकल्प पुरवित ॥ ४० ॥
निजभक्तांचें मनोगत । संरक्षावें यथातथ्य ।
हें श्रीरामाचें निजव्रत । निश्चितार्थ वेदवाणी ॥ ४१ ॥
आपुले निजच्छंदे । निजभक्त कल्पिती विनोदें ।
तितुकें अंगीकारी स्वानंदें । अद्वैतद्वंद्वें घेवोनी ॥ ४२ ॥
लाडकिया भक्तांची स्थिती । युक्तायुक्त नेणती ।
तरी अंगीकारी रघुपती । भक्तप्रीतीं भूलला ॥ ४३ ॥
अनावरासी अधिष्ठान । सर्वगतासी आवाहन ।
चिदंबरा प्रावरण । मूर्ख जन कल्पिती ॥ ४४ ॥
अधिष्ठानासी आसन । कल्पिती अबळ भक्तजन ।
तथापि लाजेना रघुनंदन । पीतवसन अंगीकारी ॥ ४५ ॥
श्रीरामा सकळांचा शेवट । त्यासीही कल्पिती कुकुट ।
आभाळासी मळवट । श्रवणपाठ अश्रोत्रा ॥ ४६ ॥
विश्वमुखासी संख्यात्मक । वाणीचें कल्पिती मुख ।
एक्या अवदानें तृप्ति देख । मानिती आवश्यक नित्यतृप्ता ॥ ४७ ॥
विश्वबाहूसी परिमित हात । विश्वहृदय हृदयीं रिघत ।
स्रक् चंदनादि समस्त । भोग अर्पिती निजावडीं ॥ ४८ ॥
ज्यामाजी अनंत ब्रह्मांड खेळे । तो भक्तभावार्थमेखळे ।
माजी सकळां आकळे । निजभक्तलळे पाळित ॥ ४९ ॥
श्रीराम सकळांची गुह्यराशी । झांकावया त्याच्या गुह्यासी ।
पीतांबर अर्पिती प्रेमेंसीं । येरु आवेशीं ओढित ॥ ५० ॥
आचरण कल्पिती चरण । जें त्रिवेणीचें जन्मस्थान ।
तेथें घालिती वाणीचें जीवन । चरणक्षाळण करावया ॥ ५१ ॥
श्रीराम लेणियांचें लेणें । त्यासी देती रत्नभूषणें ।
त्या अंगिकारिसी प्रेमें जेणें । रथ भावें तेणें अंगिकारीं ॥ ५२ ॥
सुग्रीव, अंगद आणि मारुती वगैरेंची विनंती :
म्हणोनि घातलें लोटांगण । देखोनि राम हास्यवदन ।
वेगें उठोनि आपण । हृदयीं धरोन आलिंगिला ॥ ५३ ॥
अति चतुर बोलका होसी । म्हणोनि धरिला पोटासीं ।
अंगीकारोनि वचनासी । आरोहणासी सरसावला ॥ ५४ ॥
तंव सुग्रीव राजा सुबुद्धी । अलंकार अर्पिलें उदधी ।
ते आणिले तेच संधीं । स्वामी हे आधीं अंगीकारीं ॥ ५५ ॥
तंव अंगदही उठावला । लोटांगण घालोनि वहिला ।
श्रीराम स्वयें विनविला । ऐकावें बोला सकाळांच्या ॥ ५६ ॥
तव विनविलें मारुती । जे विनविताती जुत्पती ।
तें ऐकावें रघुपती । वचन मानिती श्रीराम ॥ ५७ ॥
श्रीरामांचा अंगीकार व तेजस्विता :
अंगीकारोनि भूषणां । रथासी घालोनि प्रदक्षिणा ।
नमन करोनियां जाणा । केलें आरोहणा रथावरी ॥ ५८ ॥
इत्युक्त्वा स परिक्रम्य रथं तमभिवाद्य च ।
आरुरोह रथं रामस्तदा लक्ष्म्या विराजयन् ॥५॥
ततोऽभवन्महद्युद्धं सर्वेषां रोमहर्षणम् ।
राघवस्य महाबाहो रावणस्य च रक्षसः ॥६॥
सालंकार रघुपती । बैसतांचि इंद्ररथीं ।
बाणली वीरश्री पुरती । दुर्धर शक्ती भासत ॥ ५९ ॥
वानरांचा आनंद व त्यांचे श्रीरामास वंदन :
प्रकास पडला सोज्ज्वळ । दिशा उजळल्या सकळ ।
उजळलें नभोमंडळ । सुर सकळ आनंदले ॥ ६० ॥
रथचक्रांचा घडघडाट । वारुंचा वाजिन्नला साट ।
हाक फुतली अचाट । रजें अंबर कोंदलें ॥ ६१ ॥
भारें मेदिनी दाटली । वराहाची दाढ तडकली ।
फडा शेषाची दडपली । लवविली मान कूर्मे ॥ ६२ ॥
होतें सुरवरांचे चित्तीं । तें संपादिलें रघुपतीं ।
आनंदमय झाली वृत्ती । तेणें डुल्लती आनंदें ॥ ६३ ॥
रणीं विराजमान रघुपती । तेणें आनंदमय झाली वृत्ती ।
हनुमान येवोनि शीघ्रगती । जीवें रघुपती ओंवाळिला ॥ ६४ ॥
इटिमिटी घे बिभीषण । अंगदें केलें निबलोण ।
सुग्रीवें येवोनियां जाण । श्रीरामचरण वंदिले ॥ ६५ ॥
नळ नीळ जांबवंत । जुत्पती हरिखले समस्त ।
पर्वत घेवोनि झेलित । रावणघात करावया ॥ ६६ ॥
श्रीरामांचे क्रोधाविष्करण :
युद्धीं जिंकोनि परशुरामासी । रामें पाठवितां तपासी ।
क्रोध होता तयापासी । तो श्रीरामासीं अर्पिला ॥ ६७ ॥
श्रीराम शांतीचें कल्याण । त्यासीं क्रोध कैंचा जाण ।
परशुरामें अर्पिला आपण । तेणें रघुनंदन सक्रोध ॥ ६८ ॥
जमदग्नीच्या तपःसामर्थे । परशुरामाच्या पुरुषार्थे ।
अनुसरोनि श्रीरामातें । राक्षसनिधनातें खवळला ॥ ६९ ॥
तेणें क्रोधें रघुविर । दिसे जैसा काळग्निरुद्र ।
तैसा भासत भ्यासुर । दशवक्त्र निवतावया ॥ ७० ॥
रामरावणांचे अस्त्र युद्ध :
तैसाच रावण महावीर । क्रोधें खवळला दशवक्त्र ।
सिंहनादें गर्जे थोर । रहंवर प्रेरिला ॥ ७१ ॥
पाचारोनि श्रीरामासी । बाण वर्षला वेगेंसी ।
मेघीं आच्छादिलें पर्वतासी । तेंवी श्रीरामासी झांकिलें ॥ ७२ ॥
श्रीरामें करोनियां लाघव । बाणें बाण निवारिले सर्व ।
तेणें क्षोभोनि दशग्रीव । मानी अपूर्व लघुवेग । ॥ ७३ ॥
मग विचारिलें मानसीं । अहाच कळी न चले यासीं ।
मग समंत्र अस्त्रातें हातवसी । श्रीरामासी भिडवया ॥ ७४ ॥
अभिमंत्रोनि पन्नागास्त्र । रुक्मपुंख काढिले शर ।
संख्यारहित अनिवार । चापीं सत्वर सज्जिले ॥ ७५ ॥
तें सधान देखोनि दुरोनी । श्रीराम नेटका विंदानी ।
गरुडास्त्र योजिलें गुणीं । केली भंगाणी पन्नगांची ॥ ७६ ॥
निरसोनि पन्नगांचे भार । गरुडें गिळिले विखार ।
झडपूं लागला निशाचर । करीत संहार सैन्याचा ॥ ७७ ॥
राक्षसमुंडें धरणीहूनी । गरुड खुडोनि ने गगनीं ।
चकित झाला दशाननी । अभिनव करणी देखोनी ॥ ७८ ॥
अत्यंत क्षोभला लंकापती । अग्निशस्त्र काढिलें निगुतीं ।
अभिमंत्रोनि मंत्रोक्तीं । लाविलें सीतीं अति वेगें ॥ ७९ ॥
गुणीं ओढोनि कानाडी । बाण सोडितां झडाडी ।
डोळियां पडली झांपडी । अग्नि धडाडी देखिला ॥ ८० ॥
भडके उठले प्रबळ । ज्वाळीं व्यापिलें अंतराळ ।
गरुड जाळिले सकळ । अग्नि प्रबळ खवळला ॥ ८१ ॥
शिखा वाढल्या अलोलिक । जाळूं पाहती सत्यलोक ।
तें देखोनि रघुकुळटिळक । सत्वर देख सरसावला ॥ ८२ ॥
भडभडां जळती वानर । ते स्मरती श्रीरामचंद्र ।
सैन्य निमालें समग्र । अझूनि विचार तो कायी ॥ ८३ ॥
म्हणोनि खवळला रघुपती । कंकपत्री बाण निगुतीं ।
काढोनि लाविला सीतीं । मंत्रशक्तीसमवेत ॥ ८४ ॥
बाणीं योजिलें पर्जन्यासी । क्षणें विझविलें अग्नीसी ।
त्याहीमाजी युक्ति कैसी । वानरांसी उल्हास ॥ ८५ ॥
अमृतवृष्टि वानरां । तेचि राक्षसां वज्रधारा ।
श्रीराम लाघविया खरा । वानरभारा वांचविलें ॥ ८६ ॥
एकेचि संधानें रघुपती । नवल केली युद्धख्याती ।
एका मुक्ति एका विश्रांति । समान प्राप्ती अरिमित्रां ॥ ८७ ॥
पर्जन्यवृष्टि वज्रधारा । तेणें मोक्ष निशाचरां ।
तेचि अमृतवृष्टी वानरां । नवल रघुवीराचें करणे ॥ ८८ ॥
नाम स्मरतां रघुवीर । ताप निमाला समग्र ।
वानर विश्रांति बाह्यांतर । करीत भुभुःकार ऊठिले ॥ ८९ ॥
भुभु या शब्दाचा अर्थ । पुनः पुनः रघुनाथ ।
अनिमेषें जें स्मरत । ते नित्यमुक्त संसारीं ॥ ९० ॥
त्यांसी वर्तती देहगेहीं । संसारभय अणुमात्र नाहीं ।
सकळ विषयांच्या ठायीं । निर्विषय पाहीं विचरत ॥ ९१ ॥
हा वानरांचा निश्चय पूर्ण । म्हणोनियां रामस्मरण ।
अहर्निशीं करिता जाण । क्षण क्षण सावध ॥ ९२ ॥
येरीकडे रावणकटक । पर्जन्यें निमालें सकळिक ।
वज्रपाय थेंबुटा एकैक । लागतां देख निमतातई ॥ ९३ ॥
ऐसें बहुसाल सैन्य मरतां । अति चिंता लंकानाथा ।
जें तें शस्त्र जातें वृथा । श्रीरघुनाथा केंवी जिंको ॥ ९४ ॥
रावणाने वाय्वस्त्र सोडल्यावर मारुतीचे वायूला आव्हान :
अति वृष्टि व्हावया दूरी । रावण वाय्वस्त्र प्रेरी ।
हाक देवोनि दशशिरी । रणामाझारीं गर्जत ॥ ९५ ॥
मेहुडें उडालें तत्काळ । वायु सुटला प्रबळ ।
उडवित आला वानरदळ । गोळांगूळ त्रासिले ॥ ९६ ॥
दोहीं डोळां भरली धुळी । गात्रें कांपती चळचळीं ।
नेट न धरवे पायांतळीं । वानर अंतराळीं उडविले ॥ ९७ ॥
आवर्त सुटला भारी । वानर भ्रमती गगनांतरीं ।
तें देखोनि कपिकेसरी । कोपेंकरीं खवळला ॥ ९८ ॥
करोनि नामाचा भुभुःकार । पुढें होवोनि हनुमान वीर ।
पितृस्नेहें कळवळिला थोर । काय उत्तर बोलत ॥ ९९ ॥
वायु हनुमंताचा पिता । तेणें त्यासी तो म्हणे ताता ।
वैभव नेणतां रघुनाथा । निजघाता पावसी ॥ १०० ॥
श्रीरामें सोडोनियां बाण । उडविलें शून्याचें शून्यपण ।
तेथें तुम्हांसी वांचवी कोण । गमनागमनसंचार ॥ १ ॥
तूं आमुचा निजपिता । म्हणवोनि भीड रघुनाथा ।
नाहीं तरी करिता तुझ्या घाता । क्षणही तत्वतां लागेना ॥ २ ॥
ताता पूर्वसंकल्प तुझा । जे सेवेलागीं रघुराजा ।
युद्धीं भिडतां राक्षससमाजा । प्रतिकूळ सहजा मी त्यासीं ॥ ३ ॥
तें तूं नाठविसी जरी । श्रीरामाच्या बाणदारीं ।
तुझी होईल बोहरी । क्षणमाझारी प्रभंजना ॥ ४ ॥
वायुचे उपशमन व प्रतिक्रिया :
ऐकतां हनुमंताचें उत्तर । मंत्रदेवता वेगवत्तर ।
येवोनि नमिला रघुवीर । फिरली सत्वर रावणावरी ॥ ५ ॥
सोडून वानर सकळ । आकळिले राक्षसदळ ।
आवर्त सुटला सबळ । प्राणांत केवळ मांडला ॥ ६ ॥
वायुबळें सबळ प्राण । तो वायु क्षोभला आपण ।
आतां राक्षसां राखे कोण । दशानन सचिंत ॥ ७ ॥
उफराटें झालें कोडें । माझींचि शस्त्रें मजकडे ।
फिरोनियां वाडेंकोंडे । सैन्य निवाडें निवटीत ॥ ८ ॥
तें देखोनि श्रीरामासी । हांसों आलें निजउल्हासीं ।
अतर्क्य युक्ति हनुमंतासी । म्हणोनि पोटेंसीं धरियेला ॥ ९ ॥
रावणाचे आश्चर्य व पर्वतास्त्रप्रयोग :
येरीकडे वीर रावण । मरतां देखोनियां सैन्य ।
वायु निवारावया आपण । पर्वतास्त्र पूर्ण आड घाली ॥ ११० ॥
तेणें बुजोनि सांडिला वारा । सावध करितां निशाचरां ।
श्रीराम लाघविया खरा । योजिलें वज्रास्त्रा विनोदें ॥ ११ ॥
श्रीराम वज्रास्त्र आणि विषुचिका सोडतात :
सोडूनि विषूचिकास्त्र । त्यांत योजिले वज्रास्त्र ।
वज्रें पर्वत करोनि चूर । रणीं समग्र त्रासिले ॥ १२ ॥
विषूचिकेचें बळ दुर्धर । घोळसिला राक्षसभार ।
तरळा झालिया वेगवत्तर । वीरें वीर पडियेले ॥ १३ ॥
त्याचे परिणम :
हागी ओकी सुटली रणीं । वीर सरती दोहीं वदनीं ।
वस्त्रें घाणती पोहणीं । उठली घोंगाणी रणरंगी ॥ १४ ॥
एक गडबडां लोळती । एक डोळे वटारिती ।
एक हात पाय ताणिती । सकळ जुत्पती हांसती जेव्हां ॥ १५ ॥
हांसतसे बिभीषण । हांसतसे लक्ष्मण ।
हांसतसे वायुनंदन । नवल काय श्रीरामीं ॥ १६ ॥
हरिखल्या वानरकोडी । राम निजयोद्धा निजगडी ।
रणीं नाचविली रणधांदडी । राक्षसकोडी निवटिल्या ॥ १७ ॥
तेणें खळवळिला रावण । ते विषूचिका धांवोन ।
वेगीं आली ठाकून । दशानन जेथें होता ॥ १८ ॥
तेणें झाला वमनोद्गार । ताणताती वीसही नेत्र ।
वमनउसळीची धार । लागली थोर दशमुखा ॥ १९ ॥
विकळ होतां दशानन । वेगें स्मरला त्रिनयन ।
तेणें विषुचिका निरसोन । केलें सावधान रावणा ॥ १२० ॥
उभयतांचे झालेले अस्त्रयुद्ध :
सवेंचि खवळोनी दशशिर । एके वेळे शस्त्रसंभार ।
वर्षता झाला अपार । श्रीरघुवीर लक्षोनी ॥ २१ ॥
दंडास्त्र आणि खंडास्त्र । वितंडास्त्र आणि प्रचंडास्त्र ।
घातनास्त्र आणि पातनास्त्र । दशवस्त्र वर्षला ॥ २२ ॥
एके वेळे शस्त्रकल्लोळ । रणीं उठला हलकल्लोळ ।
खळबळिलें वानरदळ । प्रळयकाळ मांडला ॥ २३ ॥
शस्त्रें कडाडिलीं आकाशीं । अग्निज्वाळा ।
दशदिशीं । प्रळय मांडिला सकळांसी । अंतकासी आकांत ॥ २४ ॥
वानर पळती दशदिशा । एकाचा दाटला घसा ।
एकीं सांडियेला धिंवसा । रणीं लंकेशा देखोनी ॥ २५ ॥
घालिती येरयेरां मिठी । झोंबती हनुमंताचे कंठी ।
आम्हां सोडवी रणसंकटी । प्राण कंठी उरलासे ॥ २६ ॥
जरी प्रार्थू श्रीरामासी । तरी भीड न वचे आम्हांसी ।
प्रार्थोनियां राघवासी । अस्त्रघातासी निवारीं ॥ २७ ॥
ऐसें बोलोनि वानरवीर । भयातुर झाले समग्र ।
मिळोनि जुत्पती थोर थोर । देती धीर कपींसी ॥ २८ ॥
तें देखोनि रघुनाथ । क्रोधें झाला पैं कृतांत ।
निवारावया अस्रघात । लाघव करित तें ऐका ॥ २९ ॥
संधानामाजी संधान । करिता झाला रघुनंदन ।
अस्त्रें अस्त्र निवारुन । धनुष्य जाण छेदिलें ॥ १३० ॥
अदंडें दंडिलें दंडासी । अखंडें खंडिलें खंडासी ।
संजीवनें घातनासी । अस्त्रें अस्त्रासी दंडिलें ॥ ३१ ॥
रावणशस्त्रें अति अवघड । वितंडास्त्र आणि प्रचंड ।
त्यावरी घातलें अकांडकांड । केले खंडविखंड पैं तेणें ॥ ३२ ॥
राम रावणाची धनुष्ये तोडतात :
राम धनुर्वाडा विचक्षण । दारुणास्त्रें निवारुन ।
रावणाचे धनुष्य जाण । न लागतां क्षण छेदिलें ॥ ३३ ॥
अद्वैत साधोनि विंदान । पातनासी केलें पतन ।
पतनी पडावया जाण । रितें गगन असेना ॥ ३४ ॥
तेणें तळमळी रावण । वृथा गेलें अस्त्रसंधान ।
हातींचें छेदिलें धनुष्यबान । राम दारुण रणयोद्धा ॥ ३५ ॥
रागें दोनी हात चुरी । आणिक धनुष्य दिधलें करी ।
तें छेदिलें झडकरीं । बाणधारीं श्रीरामें ॥ ३६ ॥
आणीक धनुष्य आणवित । तेंही छेदी श्रीरघुनाथ ।
संख्या झाली शतें शत । धनुष्यें समस्त वेंचिली ॥ ३७ ॥
तेणें तळमळी दशाननी । वायां गेली उग्र करणी ।
शंख करी दशवदनीं । राम रणीं नाटोपे ॥ ३८ ॥
हरिखेला वानरभार । अवघे करिती भुभूःकार ।
स्वर्गी मिळोनी सुरवर । जयजयकार करिताती ॥ ३९ ॥
दुष्ट दुराचारी रावण । श्रीराम रणयोद्धा दारुण ।
अप्रतिम मल्ल दोघे जण । दोघे विचक्षण रणरंगी ॥ १४० ॥
त्यांचें पहावया रण । यक्ष गंधर्व सिद्ध चारण ।
स्वर्गी मिळाले सुरगण । पुष्पवृष्टी जाण तिहीं केली ॥ ४१ ॥
वानर नाचती पैं रणीं । उडती उलट्या किराणीं ।
श्रीराम विजयी रणांगणीं । दशवदनी निवटिला ॥ ४२ ॥
अवघे करिती जयजयकार । नामें गर्जती वानर ।
तेणें दुखावला दशशिर । लाज थोर पैं झाली ॥ ४३ ॥
रावण गुरुदत्त परिघाचा प्रयोग करितो :
दांत करकरां खात । रागें दोनी हात दुरित ।
परिग घेतला गुरुदत्त । लक्षून रघुनाथ हाणावया ॥ ४४ ॥
तंव गुरुचाही निजगुरु । राम परात्पर सद्गुरु ।
तयावरी शस्त्रसंहारु । मूर्ख दशशिर करुं पाहे ॥ ४५ ॥
तरी नीतीची नीति रघुनंदन । राम शास्त्रीं शास्त्रार्थ पूर्ण ।
गुरुनाम ऐकतां जाण । शस्त्रप्रहार आपण आवरिला ॥ ४६ ॥
जगद्गुरु जनीं जनार्दन । व्यापक गुरुनामें म्हणेन ।
तें ऐकतां रघुनंदन । अवज्ञा हेळण न करीचि ॥ ४७ ॥
जेथें गुरुआज्ञापरिपाळण । तेथें सर्वदा विजय पूर्ण ।
गुरु संरक्षिता आपण । निजगणा विघ्न शिवों नेदी ॥ ४८ ॥
देवादिकांना चिंता : परिघ सोडितां रावण । कडाडिलें त्रिभुवन ।
आकांतले सुरगण । विमानें तुटोन पडों पाहती ॥ ४९ ॥
उमा शंकरातें आकळी । दिग्गजांची बैसलीं टाळीं ।
प्रळयकाळा दांतखिळी । झांपडी पडली सुरसिद्धां ॥ १५० ॥
इतुकें देखोनि विंदान । उगाच पाहतो रघुनंदन ।
गुरुअवज्ञा न करीच जाण । शस्त्रें दारुण असतांही ॥ ५१ ॥
परिघ येवोनि तत्वतां । ओवाळोनि रघुनाथा ।
ध्वजीं आदळोनि अवचितां । पडिला खालता आज्ञाबळें ॥ ५२ ॥
परिघ ज्ञाता संपूर्ण । उभयआज्ञा संरक्षण ।
इंद्राचा ध्वज छेदून । तळीं आपण पडियेला ॥ ५३ ॥
तंव झाला हाहाकार । खळबळिला वानरभार ।
सुरवरां आकांत थोर । चिंतातुर सहस्राक्ष॥ ५४ ॥
सकळीं संतोष मानिला होता । राग निवटील लंकानाथा ।
बंदिमोचन समस्तां । श्रीरघुनाथाचेनि धर्मे ॥ ५५ ॥
तें झालें वाताहत । परिघ पातला कंदन करित ।
केंवी वांचेल रघुनाथ । थोर आकांत सकळिकां ॥ ५६ ॥
ध्वज तोडोनियां तरी । परिघ परतो हा झडकरी ।
श्रीराम वांचे जीवें जरी । तरी मारील रावणा ॥ ५७ ॥
श्रीराम रणदिवाकर । रणीं उगवतां प्रकाशकर ।
रावणराहु वेगवत्तर । येवोनि सत्वर गिळियेला ॥ ५८ ॥
आमची पुण्यसामग्री जितकी । श्रीरामा पावों असकी ।
राम पडिला रावणमुखीं । तो एकाएकीं सुतावा ॥ ५९ ॥
ऐसे झाले चिंतातुर । तंव परिघें वेगवत्तर ।
नमियेला श्रीरामचंद्र । अस्त्रा अस्त्र श्रीराम ॥ १६० ॥
राम शस्त्रास्त्रांचें निज । राम मंत्रांचें निजबीज ।
राम वीराधिराज । राम सहज परब्रह्म ॥ ६१ ॥
परिघाचे श्रीरामांस नमन :
राम चैतन्याची मूर्ती । राम शस्त्राची मारक शक्ती ।
तो राम असतां रथीं । रावण तें किती बापुडें ॥ ६२ ॥
परी कृपाळु भक्तजना । खेळवीतसे रावणा ।
हावभरी जाणा । दशवदना निवटील ॥ ६३ ॥
एका जनार्दना शरण । श्रीरामरथींचा ध्वज जाण ।
वेगें छेदोनि रावण । करीत गर्जन ऊठिला ॥ १६४ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
रघुनाथध्वजच्छेदनं नाम षष्टितमोऽध्यायः ॥ ६० ॥
ओंव्या ॥ १६४ ॥ श्लोक ॥ ६ ॥ एवं ॥ १७० ॥
