अध्याय 81
श्रीराम- भरतभेट –
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
गुहकाचा भाव पूर्ण । भावे भेटला रघुनंदन ।
भाव तेथें तिथे ज्ञान । विज्ञानेसी जाण सर्वदा ॥ १ ॥
न काष्ठे विद्यते देवो न पाषाणे न च मृण्मये ।
भावे हि विद्यते देवस्तस्माद्भावो हि कारणनम् ॥ १ ॥
भावार्थाचा महिमा :
भावार्थी प्रेम आगळे । भावार्थे तत्व आकळे ।
वैकुंठीचे-भाव बळे । सर्वकाळें भेटती ॥ २ ॥
भावावीण व्यर्थ श्रवण । भावावीण व्यर्थ कीर्तन ।
अर्थावबोध नाही पूर्ण । चित्त वळघे रान विषयाचें ॥ ३ ॥
भावार्थावीण व्यर्थ ज्ञान । भावार्थावीण व्यर्थ ध्यान ।
अंतरीं विकल्प नांदतां पूर्ण । ज्ञान ध्यान लटिकेंचि ॥ ४ ॥
भावार्थावीण वृथा भक्ती । भावार्थावीण वृथा कीर्ती ।
भावार्थावीण विरक्ती । बाह्य मिरविती लटिकीचि ॥ ५ ॥
भावावीण वृथा विचार । भावावीण वृथा आचार ।
भावावीण कर्माचार । जाण समग्र लटिकाचि ॥ ६ ॥
तो भावार्थ मूर्तिमंत । सत्य जाण बंधु भरत ।
श्रीराम भेटीसी प्रेमयुक्त । त्रषीसमवेत निघाला ॥ ७ ॥
रामदर्शन होईना म्हणून भरताचा आक्रोश :
हनुमंतें दिधलें समाधान । तरी भरता अवस्था पूर्ण ।
सर्वथा स्थिर नव्हे मन । विना रघुनंदन देखिलिया ॥ ८ ॥
परम अवस्था भरतासी । अंग टाकितसे भूमीसीं ।
श्रीरामें मोकलिले आम्हांसी । गति कायसी जिण्याची ॥ ९ ॥
श्रीराम आठवूनि मनीं । पदोपदी घाली लोळणी ।
रुदन करी आक्रंदोनी । राम असूनी दिसेना ॥ १० ॥
राम माझीं माता पिता । बंधु कुळगुरु तत्वतां ।
रामावीण सकळ वृथा । जिणें सर्वथा भूमिमार ॥ ११ ॥
राम माझें निजधन । राम नयनींचें अंजन ।
राम इंद्रियांचा चाळक पूर्ण । तयावीण तीं विकळ ॥ १२ ॥
पडे उठे विकळ होय । गात्रकंपें चांचरी जाये ।
तेणें आम्हां वंचिलें पाहें । करूं काये हनुमंता ॥ १३ ॥
माझा विषयलोभ दारुण । राज्याभिलाषी मी निंद्य पूर्ण ।
जाणोनियां रघुनंदन । येतां जाण परतला ॥ १४ ॥
रामदर्शन घडवावे म्हणून हनुमंताला साकडे :
काय करूं गा हनुमंता । वेगें करूं देहपाता ।
भेटी केंवी रघुनाथा । विचार तत्वतां मज सांग ॥ १५ ॥
ऐसा होतसे खेदक्षीण । हनुमंतासी केलें नमन ।
चरणीं मिठी घातली पूर्ण । रघुनंदन भेटवीं ॥ १६ ॥
हनुमंताने भरताला धीर दिला :
येरें उठवोनि भरतासी । आलिंगिलें हृदयेसीं ।
करूं नको देहपातासी । तेणें श्रीरामासी नव्हे भेटी ॥ १७ ॥
देहपातें होय भेटी । तरी कां साधक रिघती कपाटीं ।
योगी चढती योगपीठीं । श्रीरामभेटीलागूनी ॥ १८ ॥
मरणें भेटतां रघुपती । तरी यमपुरी कायसा वसती ।
कोण पावता अधोगती । मरणे मुक्ति जरी होत ॥ १९ ॥
सांडीं कुबुद्धि परती । सावध होईं निश्चितीं ।
पैल आला रघुपती । सहित कपिपती गर्जत ॥ २० ॥
जानकीसहित रामांचे विमान आले :
रीस वानर गोळांगूळ । करीत नामाचा कल्लोळ ।
व्यापिलें दिसे नभोमंडळ । आलें तत्काळ विमान ॥ २१ ॥
सवें बिभीषण लंकापती । सुग्रीव अंगद वानरपती ।
अमित वानरांच्या पंक्तीं । अंकाप्रति जनकजा ॥ २२ ॥
एतस्मिन्भ्रातरौ वीरौ वैदेह्याः सह राघवौ ।
सुग्रीवश्व महातेजा राक्षसश्र बिभीषणः ॥ २ ॥
स्त्रीबालयुववृद्धानां रामोऽयमिति कीर्तनन् ।
हर्षेण महताविष्टो निःस्वनो दिवमस्पृशत् ॥ ३ ॥
तं विमानगतं दृष्ट्वा सोमं नभसि वै यथा ।
प्रांजलिर्भरतो भूत्वा प्रहृष्टो राघवोन्मुख ॥ ४ ॥
ददर्श ब्रह्मणा सृष्टे विमाने भरताग्रजम् ॥ ५ ॥
नामघोषाच्या गजरांत राम अयोध्येजवळ आले :
सौमित्रसीतासमवेत । महावीरीं विराजित ।
विमानी देखिला रघुनाथ । नामें गर्जत वानर ॥ २३ ॥
भुभुःकार जयजयकार । नादें गर्जत अंबर ।
विमानस्थ रघुवीर । येतां सत्वर देखिला ॥ २४ ॥
नक्षत्रेश रजनीपती । गगनीं शोभे स्वप्रकाशस्थितीं ।
तेंवी विमानीं रघुपती । वानरपंक्तीसमवेत ॥ २५ ॥
चंद्रासवें नक्षत्रपाळें । तेवी रामासवें गोळांगुळें ।
गर्जत नामाच्या कल्लोळें । आले जवळी अयोध्येच्या ॥ २६ ॥
वानरांचा आनंदोत्सव :
अयोध्येच्या आरामवनीं । वानरीं टाकिल्या सेलाणी ।
द्रुम आसंडिती सत्राणीं । फळभक्षणीं आनंद ॥ २७ ॥
फळें खाती गटगटां । मिटक्या देती मटमटां ।
गोष्टी सांगती चटचटां । सुखें वरिष्ठां विटाविती ॥ २८ ॥
एकमेकां वांकुलिया । एकमेकां गुदगुदलिया ।
एकमेकां करिती रळिया । श्रीरामरायाचेनि धर्में ॥ २९ ॥
श्रीरामांच्या शौर्याची गाथा :
वाळी मारिला बाणेंकरी । राजचिन्हे सुग्रीवा शिरीं ।
शिळा तारोनियां सागरी । वानर परपारीं उतरले ॥ ३० ॥
पाडोनि त्रिकूटाचे कडे । खंदक बुजोनि धडफुडे ।
लंकादुर्गीं चहूंकडे । सैरा माकडें गर्जती ॥ ३१ ॥
धांडोळोनि घरोघर । कुंभकर्णा केला चूर ।
इंद्रजितासी थोर मार । करोनि सत्वर निवटिला ॥ ३२ ॥
सीतेचा सूड घ्यावयासी । अद्भुत शक्ति मारुतीसी ।
विध्वंसिलें रावणयागासी । आवरणांसी भेदिलें ॥ ३३ ॥
जावोनियां कुंडापासीं । मूत्रपुरीषें विझविलें त्यासी ।
पात्रे फोडोनि वेगेंसी । रावणासी गांजिलें ॥ ३४ ॥
तरी तो नव्हे सावधान । अंगदें साधोनि विंदान ।
मंदोदरीचें केशग्रहण । करोनि जाण गांजिली ॥ ३५ ॥
आक्रंदतां ते सुंदरी । रावण पोळला अंतरी ।
नेत्र उघडोनि पाहे बाहेरी । तंव बोहरी यागाची ॥ ३६ ॥
तेणें खवळला दारुण । युद्धा निघाला सत्राण ।
लक्षोनियां रघुनंदन । निर्वाण रण करूं आला ॥ ३७ ॥
रामें एकेचि बाणेंकरीं । रावण उडविला अंबरीं ।
शिरें छेदोनि लक्षांतरीं । क्षणामाझारीं निवटिला ॥ ३८ ॥
रामें रावण कुंभकर्ण । इंद्रजितासी लक्ष्मण ।
उरले राक्षस दारुण । ते हनुमंतें निवटिले ॥ ३९ ॥
राज्यासीं स्थापोनि बिभीषण । सोडविली जानकी जाण ।
सुरवरांचें बंदिमोचन । रघुनंदन निजविजयी ॥ ४० ॥
भेटोनियां दशरथासी । संस्थापना रामेश्वरासीं ।
आनंद होवोनि त्रैलोक्यासी । राम अयोध्येसी पातला ॥ ४१ ॥
वानरांचा आनंदोत्सव पाहून भरत हर्षभरित झाला :
ऐसें गर्जती अद्मुत । वानर आनंदें नाचत ।
ते देखोनि भरत । सुखें अद्भुत उथळला ॥ ४२ ॥
चातका मेघाचें सिंचन । चकोरा चंद्रामृतपान ।
मृता जेंवी अमृतप्राशन । घनगर्जत मयूरा ॥ ४३ ॥
चुकल्या बाळकासी माता । पतिव्रता भेटे निजकांता ।
निधि सांपडे तत्वतां । जेंवी अवचिता भणंगासी ॥ ४४ ॥
मूकिया जोडे वाक्सिद्धी । अंधासी रत्नपरीक्षेची बुद्धी ।
श्रीराम देखता त्रिशुद्धी । हर्षानंदी होय भरत ॥ ४५ ॥
श्रीरामदर्शनाने भरताची भावावस्था :
सवेग उठोनि घातली कव । आकाशावरी घेतली धांव ।
शून्य सारोनि स्वयमेव । स्वयें राघव वंदिला ॥ ४६ ॥
कोणाचें न ऐकतां श्रवण । न देखतां कोणाचें नयन ।
नेणतां कोणाचें महिमान । रघुनंदन नमियेला ॥ ४७ ॥
सांडोनि मीतूंपणाची स्फूर्ती । जागी न होतां चित्तवृत्ती ।
मिठी घातली रघुनाथीं । अभिनव ख्याती भरताची ॥ ४८ ॥
उठतां मनाची स्फूर्ती । नायकतां बुद्धीची वृत्ती ।
निःशेष त्यागोनि अहंकृती । श्रीरघुपति नमियेला ॥ ४९ ॥
भरत-राम यांची भेट जणू म्हणजे गंगा -सगराचे मीलनच ते! :
भरतरामाआलिंगनीं । रामीं हारपले दोनी ।
तटस्थल्या अवस्था तीनी । सुरसिद्ध मनीं विस्मित ॥ ५० ॥
तैसाचि शत्रुघ्नही जाण । अहंकोहंसोहंविहीन ।
भेटतांचि रघुनंदन । येरयेरां जाण गीळिलें ॥ ५१ ॥
गंगासागरी मिळणी जैसी । श्रीरामभरतां भेटी तैसी ।
स्वादासी आण साखरेसी । भेटी जैसी अभेद ॥ ५२ ॥
तैसीच भेटी सौमित्रेंसीं । भरत आणि शत्रुघ्नेंसीं ।
भेटी झाली एकत्वासी । त्रिधा भेदासी सांडूनी ॥ ५३ ॥
सच्चिदानंदपदें देख । त्रिधा भेद वस्तु एक ।
तेंवी वेगळे देखतां आणिक । रघुकुळटिळक वस्तुतां ॥ ५४ ॥
द्रुति मार्दव पिंवळी । त्रिधा भेदें चापेकळी ।
तेंवी श्रीरामस्वरूपमेळीं । तिघे तत्काळीं अद्वय ॥ ५५ ॥
मूळीं एकत्वें एक ॐकार । तोचि झाला त्रिधा प्रकार ।
अकार उकार मकार । तेंवी रघुवीर बंधूंसीं ॥ ५६ ॥
पन्नास आगळ्या दोनीवरी । प्रणवी मात्रांची उभारी ।
तेचि गुंफोनि श्रुतिशास्त्रीं । अर्थाकारीं विराजे ॥ ५७ ॥
तेंवी श्रीरामाचें सैन्य देख । नरवानरादि अशेख ।
अयोध्येचे नागरिक । एक एक तद्रूप ॥ ५८ ॥
जेंवी न लक्षितां कोणासी । ऐक्यता जैसी जीवशिवासी ।
तेंवी भेटी बंधुबंधूंसीं । अलक्ष्यतेसी पै झाली ॥ ५९ ॥
पुढें सकळ सैनिकांसी । माता गुरु प्रधानांसी ।
राम आळवील आलिंगनेंसी । निजउल्लासीं निजस्वरूपें ॥ ६० ॥
अति अद्भुत गुहा ज्ञान । सकळीं सकळ रघुनंदन ।
अभेदत्वें आलिंगन । देवोनि जाण निववील ॥ ६१ ॥
श्रीराम – भरतभेटीचे वर्णन करणे हा माझा अधिकार नव्हे असे गावबा सांगतात :
अति सखोल निरूपण । बोलावया मज कैंचें वदन ।
वक्ता एका जनार्दन । निरूपण चालविता ॥ ६२ ॥
जनार्दन वदनीं वक्ता । गुह्यज्ञान रामकथा ।
निजनिरूपण चालविता । वचनवदता होवोनियां ॥ ६३ ॥
जनार्दनें डोळस नयन । जनार्दन निजअंजन ।
देखणें दावी देखणा होऊन । रघुनंदन विश्वमूर्ति ॥ ६४ ॥
मनाचें जें निजमन । स्वयें एका जनार्दन ।
निरसोनि मनाचें मनपण । श्रीरामकथन स्फुरवित ॥ ६५ ॥
श्रीएकनाथांच्या कृपेने मी रामायण लिहीत आहे :
मनीं कर्मी वचनी पूर्ण । चाळक एका जनार्दन ।
निजकथा रामायण । प्रीतीकरोनि चालवित ॥ ६६ ॥
ते ग्रंथकथनअहंता । मज द्यावया तत्वतां ।
संबंध नाहीं सर्वथा । कर्ता करविता तो एक ॥ ६७ ॥
यालागीं सकळ श्रोतेजन । तयांसी माझें लोटांगण ।
सावध करोनियां मन । श्रीरामकथन परिसावें ॥ ६८ ॥
श्रोतियांसी सावध म्हणतां । लागों पाहे उद्धतता ।
त्यांसी नित्यसावधानता । बोलिलों वार्ता बाळत्वें ॥ ६९ ॥
क्षमा करोनि अपराधासी । श्रीरामें सुखाविलें सर्वांसी ।
भेटोनि अयोध्येच्या लोकांसी । त्या निरूपणासी परिसावें ॥ ७० ॥
श्रोत्यांनी रामकथा पुढे सांगण्याची घाई केली म्हणून गावबाला उत्साह :
तंव कृपालु निजसच्चन । संतोषयुक्त अभयवचन ।
बोलते झाले आपण । अमृताहून सुखकारी ॥ ७१ ॥
आम्हां रामकथेचा आदर । रसाळ निरूपण साचार ।
सुचूं नको परिहार । कथा सत्वर चालवीं ॥ ७२ ॥
एकोनि संतांचें वचन । उल्लासला चौगुण ।
जेंवी ऐकतां घनगर्जन । आनंद पूर्ण मयूरा ॥ ७३ ॥
आज्ञापिलें संतोषें । तरी ऐका स्वामी सावकाशें ।
सकळां भेटोनि राघवे । सुख कैसें दीधलें ॥ ७४ ॥
श्रीरामांच्या भेटीला सर्वजण आले :
भरत आणि शत्रुघ्न । वसिष्ठमुख्य ऋषिगण ।
श्रीराममाता स्वये घेऊन । आले आपण भेटीसीं ॥ ७५ ॥
सुमंतादि प्रधान मुख्य । आले सकळही सैनिक ।
जनपद नागरिक । आले असंख्य भेटीसी ॥ ७६ ॥
चतुराश्रम चतुर्वर्ण । षड्दर्शनी आले गहन ।
अखिल जातींचें जन । आले रघुनंदनभेटीसी ॥ ७७ ॥
देखतांचि रघुवीर । निःशेष विसरले संसार ।
पुढें केंवी चाले व्यवहार । हाही विचार विसरले ॥ ७८ ॥
देखतांचि रघुनाथा । धाकें निःशेष निमाली चिंता ।
कार्यकारणकर्तव्यता । निःशेष चित्ता नाठवे ॥ ७९ ॥
न देखतांचि राघवासी । दंड लागला संन्याशांसी ।
तेही देखतां श्रीरामासी । निजदंडासी उबगले ॥ ८० ॥
देखतां श्रीरामासी । ओंवाळूनि सांडिलें दंडासी ।
निष्कर्मता बाणली कैसी । देहभावासी विसरले ॥ ८१ ॥
विसरोनि श्रीरामासी । वनस्थ वनीं झाले पिशीं ।
आश्रमाभिमानें गिळिलें त्यासी । नित्यकर्मासी आचरतां ॥ ८२ ॥
तेंही देखतां रघुपती । आश्रमाभिमान शीघ्रगतीं ।
केव्हां गेला नेणों केउती । सुखसंवित्ती श्रीराम ॥ ८३ ॥
विसरोनियां रघूत्तम । गृहस्थां होत गृहधर्म ।
शिश्नोदरव्यवसाय परम । व्यवसायकर्म सर्वदा ॥ ८४ ॥
तिंही देखतां रघुरावो । गृहथर्म झाला वावो ।
विषयेंद्रियांचा झाला अभावो । निजानंद पहा हो कोंदला ॥ ८५ ॥
नाममात्र ब्रह्मचारी । ब्रह्मत्व नाहीं इंद्रियांवरी ।
राम देखतां निर्धारीं । सत्यत्वें थोरी ब्रह्मचर्या ॥ ८६ ॥
सत्संगानेच श्रीरामदर्शनाचा अलभ्य लाभ :
इतुकियासी मूळ कारण । मुख्यत्वें सत्संगचि प्रमाण ।
सत्संगें रघुनंदन । वोळगणा पूर्ण सर्वांगें ॥ ८७ ॥
सत्संगें साधन केलें । सत्संगें तत्व आकळले ।
सत्संगाचेनि भावबळे । परब्रह्म लोळे दोंदावरी ॥ ८८ ॥
सत्संगें साधनसिद्धी । सत्संगें अढळ बुद्धी ।
चालतां बोलतां समाधी । जाण विद्धि सत्संगें ॥ ८९ ॥
तो सत्संग मूर्तिमंत । श्रीरामभ्राता राव भरत ।
त्याचेनि संगे यथार्थ । श्रीरघुनाथ भेटला ॥ ९० ॥
रामनामाच्या दीर्घध्वनीं । आनंदें पूर्ण झाली अवनी ।
नाद न समाये गगनीं । सकळां मनीं उत्साहो ॥ ९१ ॥
स्त्रीशुद्रादि चांडाळ । भरतसंगती तत्काळ ।
देखोनि रघुकुळपाळ । झाले सकळ सुखमय ॥ ९२ ॥
रंगारीं उडविलीं रावलगें । पाटवीं पाटावें अनेगें ।
सोनारीं सुवर्णसुमनें । वेगें हर्षयोगें उडविलीं ॥ ९३ ॥
वैराळ मोत्याच्या झालरी । रत्नें उडविती जोहारी ।
सर्व स्वयें कुरवंडी निर्धारीं । करिती गजरीं रामावरी ॥ ९४ ॥
देखोनियां रधुनाथा । सर्वस्वाचा त्याग करितां ।
उल्लास जनाचिया चित्ता । लोभ सर्वथा नाहीं कोणा ॥ ९५ ॥
सकळीं सकळ संपत्ती । ओवाळिली श्रीरघुपती ।
तरी अधिक आनंद चित्तीं । भेटीची स्थिती अवधारा ॥ ९६ ॥
श्रीरामांचे ऋषींना व मातांना वंदन :
देखोनियां ऋषिवरांसी । विमान सांडोनि वेगेंसीं ।
उडी घातली आवेशीं । ऋषिनमनासी श्रीरामें ॥ ९७ ॥
परमात्मा स्वयें श्रीराम । तो ऋषिनमना सकाम ।
निष्कर्माचें निजरूप परम । द्विजोत्तम रामाचें ॥ ९८ ॥
आपण आपणासी करावी प्रीती । आपुली आपणा निजभक्ती ।
वाढविती अति निगुती । म्हणोनि रघुपति द्विज नमी ॥ ९९ ॥
गुरुदास्येंवीण तत्वतां । ठाव नाहीं परमार्था ।
ऐसें जाणोनि वस्तुतां । ठेविला माथा गुरुचरणीं ॥ १०० ॥
गंगा निजओघें सर्वस्वेंसीं । येवोनि भेटे सागरासी ।
तेंवी रामे अति प्रीतीसी । वसिष्टासी नमियेलें ॥ १०१ ॥
हेत ठेवोनि अर्थस्वार्थी । तीर्थव्रतादि भजन करिती ।
ते जाणावी अवघी रीती । फळप्राप्ती तयां नव्हे ॥ १०२ ॥
चित्ते चितेंसीं जीविता । गुरूचरणी पे अर्पिता ।
अति उल्लास ज्याच्या चित्ता । तेंचि रघुनाथाचें स्वरूप ॥ १०३ ॥
येणें भावें वसिष्ठासी । रामें नमियेलें अति प्रीतीसीं ।
वसिष्ठें उचलोनि वेगेंसीं । निजहृदयेंसी आलिंगिला ॥ १०४ ॥
श्रीरामहृदया हृदय नमिलें । एकचे सुख पूर्ण झालें ।
जेंवी दीप एक झाले । भांडार उघडले प्रकाशाचें ॥ १०५ ॥
सुवर्ण आणि अलंकारा । भेटी एकत्वें उभारा ।
तेंवी वसिसरघुवीरां । मिठी एकाकारा पडियेली ॥ १०६ ॥
जैसी प्रीति सद्गुरूसी । तेणें भावें सकळ कधी ।
रामें नमिलें अति प्रीतीसीं । अद्वयेसीं ब्रह्मत्वें ॥ १०७ ॥
कैकेयी माता भरतासी । रामें आधीं नमिलें तिसी ।
येरीं आलिंगिला अति प्रीतीसीं । कोप मानसीं नेघे रामा ॥ १०८ ॥
म्यां तुजसी वैर केलें । परी त्वां रामा मनी नाहीं धरिलें ।
ऐसें तुझें महिमान आगळे । सुखी केलें मजलागीं ॥ १०९ ॥
उपकारिषु य: साधु: साधुत्वे तस्य को गुण: ।
अपकारिषु यः साधुः स साधु सद्भिरुच्यते ॥ ६ ॥
कैकेयीची रामस्तुती :
वनवासा धाडिलें तुज । जग निंदी म्हणोनि मज ।
तोंड दावितां लोक लाज । रघुराजद्वेषिणी ॥ ११० ॥
अतीत अनागत वर्तमान । सर्वज्ञ ज्ञाता तूं रघुनंदन ।
बाह्मेंद्रियें क्रियाचरण । वर्तविता आन कोणी नसे ॥ १११ ॥
प्राण्याच्या माथां निमित्त जाण । वृथा ठेविती आबाल जन ।
चाळक वर्तवी वर्तन । कर्मे जाण तेंवी होती ॥ ११२ ॥
श्रीराम राज्यासी विस्त । करावया मी मशक कोण ।
राम परमात्मा परिपूर्ण । क्रिया संपूर्ण करवीत ॥ ११३ ॥
जानामि धर्मं न च मे प्रवृत्तिर्जानाम्यधर्मं न च मे निवृत्तिः ।
केनापि देवेन हृदि स्थितेन यथा नियुक्तोऽस्मि तथा करोमि ॥ ७ ॥
कैकेयी म्हणाली तूच कर्ता -करविता आहेस :
श्रीरामराज्यासी विघ्न । सर्वथा करूं नये आपण ।
ऐसें जाणताजाणतां पूर्ण । उपरति मन पैं नेघे ॥ ११४ ॥
स्वधर्म जाणोनि प्रवृत्ती । अधर्म जाणोनि निवृत्ती ।
सर्वथा न करवे निश्चितीं । याची स्थिति परयेसीं ॥ ११५ ॥
अंतरवासी कोणी एक । भविष्य जाणोनियां देख ।
प्राचीनसूत्र अलौकिक । निजलाघवें देख नाचविता ॥ ११६ ॥
त्या सूत्राचेनि बळें जाण । उत्तम मध्यम अधम जन ।
निजसत्ता नाचवी पूर्ण । होय वर्तन तदनुरूप ॥ ११७ ॥
प्राचीनाची चाळकता । कर्म कार्य कर्तव्यता ।
तुजअधीन रघुनाथा । कर्ता करविता तूंचि तूं ॥ ११८ ॥
ब्रह्मा धरोनि मुंगीवरी । राम चाळक चराचरीं ।
तो माझे दुष्टाचारीं । केंवी निर्धारीं आन होईल ॥ ११९ ॥
राम चाळक इंद्रियांचा । राम वाचक वाचेचा ।
राम कल्पक मनाचा । बोध बुद्धीचा श्रीराम ॥ १२० ॥
राम चित्ताचें चेतव्य । राम अहंकारा अहंभाव ।
प्राणमर्यादेची धांव । स्वयें स्वयमेव श्रीराम ॥ १२१ ॥
तेथें सत्कर्म असत्कर्म । कर्ता स्वयें श्रीराम ।
जेथें निपजे जो धर्माधर्म । सुखदुःखादि परम परिपाक ॥ १२२ ॥
भोग्य भोग आणि भोक्ता । स्वयें श्रीरामचि तत्वतां ।
तेथें आमचे माथां कर्तव्यता । केवी रघुनाथा येईल ॥ १२३ ॥
कर्ता कार्य कर्माचरण । स्वयें तूंचि तूं आपण ।
वनवासासी बुद्धि दारुण । तुवांचि जाण प्रेरिली ॥ १२४ ॥
जावोनियां वनवासासी । निर्दाळावें राक्षसांसी ।
सोडवावे सुरवरांसी । नवग्रहांसी सोडवावे ॥ १२५ ॥
दंडकारण्य करोनि मुक्त । द्विजवरां सुख अद्भुत ।
संस्थापोनि शरणागत । त्रैलोक्यांत निजविजयी ॥ १२६ ॥
इतुकें चरित्र तत्वतां । तुज करणें होते रघुनाथा ।
वृथा अपराध माझे माथां । जगनिंद्यता कां केली ॥ १२७ ॥
समर्थ करीतसे बरर्वे । त्यासी काय कोणे म्हणावें ।
अपेश कैकेयीनें भोगावे । कीर्ति राघवें विजयाची ॥ १२८ ॥
श्रीरामांचें कैकेयीला वंदन व तिची स्तुती :
ऐसे बोलतां कैकेयीसी । निजखूण पावली रामासी ।
घालोनि लोटांगण मातेसी । निजहृदयेंसीं आलिंगिली ॥ १२९ ॥
तूं आमची निजमाता । तुझेनि कीर्ति रघुनाथा ।
जगदुद्धाराची कथा । जाण तत्वतां तुझेनि ॥ १३० ॥
आपणावेगळे आम्हांसी । जरी न करिसी परियेसीं ।
तरी कोण पुसते आम्हांसी । कीर्ति रामासी तें कैंची ॥ १३१ ॥
तुंवा देवोनि आशीर्वचन । करविलें वनप्रयाण ।
तेणें झालें परम पावन । कीर्ति गहन तिही लोकीं ॥ १३२ ॥
तुझेनि मुक्त दंडकारण्य । तुझेनि वधिले रक्षोगण ।
तुझेनि निवटिला रावण । सुरमोचन तुझेनि ॥ १३३ ॥
तुझी प्रीति आम्हावरी । सापत्नभावें लोकाचारीं ।
कृपेनें धाडितां वनांतरी । ब्रह्मांडभरी कीर्ति माझी ॥ १३४ ॥
मज मानिती सकळ जन । ते तुझी कृपा पूर्ण ।
तयां दोघांचा संवाद जाण । निजबोध गहन जगासी ॥ १३५ ॥
रामें घालोनि लोटांगण । कैकेयी आलिंगिली पूर्ण ।
यश जोडलें संपूर्ण । रघुनंदन जगद्वंद्य ॥ १३६ ॥
कैकेयी श्रीरामाचें वचन । ऐकतांच तत्क्षण ।
उडालें कर्मकर्तेपण । निराभिमान निजबोध ॥ १३७ ॥
ऐसा बाणला वचनार्थ । धर्मचाळक रघुनाथ ।
वृथाभिमान धरितां येथ । नरकपात अभिमानें ॥ १३८ ॥
कैकेयीवचनें तत्वतां । सर्व कर्मी निष्कर्मता ।
स्वयें बाणली तत्वतां । श्रीरघुनाथाचेनि धर्मे ॥ १३९ ॥
पुढें होवोनि रघुनंदन । कौसल्येसी केलें नमन ।
येरीं आलिंगोनि पूर्ण । केलें अवघाण मस्तकीं ॥ १४० ॥
कौशल्या व सुमित्रां व कैकेयीमभ्यवादयन् ।
मूर्धन्याधाय कौसल्या तावुभौ रामलक्ष्मणौ ॥ ८ ॥
अक्के सीता समारोप्य बाष्पमानंदहर्शजम् ॥ ९ ॥
कौसल्यादि सर्वांना श्रीरामांचे नमन :
परमप्रिय दशरथासी । जिचेनि कीर्ति श्रीरामासी ।
आधी नमूनि ते कैकेयीसी । मग कौसल्येसी नमियेलें ॥ १४१ ॥
तैसेचि सुमित्रेसी आदरें । स्वयें नमिलें रघुवीरें ।
जानकीं जाण सौमित्रें । माता सत्वर नमियेल्या ॥ १४२ ॥
श्रीरामासी देतां आलिंगन । वियोगदुःखक्लेश दारुण ।
निःशेष गेले हारपोन । समाधान जीवशिवां ॥ १४३ ॥
कौसल्येनें जानकी । प्रीतीं बैसविली अंकीं ।
अवघाण मस्तकीं । केलें तिघांसी कौसल्या ॥ १४४ ॥
सकळ जन अयोध्यावासी । प्रीतीं भेटों आले श्रीरामासी ।
श्रीरामें त्यांचिये भेटीसी । युक्ति कैसी योजिली ॥ १४५ ॥
मजलागीं आर्तभूत । भरतसंगतीं निश्चित ।
सकळ झाले व्रतस्थ । सुखी त्यातें करावें ॥ १४६ ॥
त्यांसी न देतां आलिंगन । सकळ होती दुःखमग्न ।
पृथकू पृथक् देतां पूर्ण । अति विलंबन लागेल ॥ १४७ ॥
एकेंचि काळें सकळांसी । आनंदवावे उल्लासीं ।
तरीच सुख वाटेल त्यांसी । दुःखराशी अन्यथा ॥ १४८ ॥
यांसी न देतां आलिंगन । व्यापकत्या पडे खान ।
आर्तबंधु है अभिधान । वृथाचि जाण होऊं पाहे ॥ १४९ ॥
श्रीराम लाघवी निर्धारीं । प्रकाशोनि सकळांतरीं ।
कैसी केली नवलपरी । निजनिर्धारीं परिसावे ॥ १५० ॥
अंतरीं प्रवेशोनि आपण । मनचि राम झालें पूर्ण ।
मग जें जें दिसे दृश्य भान । तें तें जाण श्रीराम ॥ १५१ ॥
सकळातरी प्रवेशोन । सकळरूपें झाला आपण ।
जो ज्यासी दे आलिंगन । तेथेंचि जाण श्रीराम ॥ १५२ ॥
भरत शत्रुघ्न ऋषीश्वर । नागरिक जन समग्र ।
एक वेळे लहानथोर । स्वयें रघुवीर दिसतसे ॥ १५३ ॥
पामर जो कां चांडाळादिक । सदाचार आणि श्वपाचक ।
राम दिसे एकाएक । अलोलिक लाघव ॥ १५४ ॥
अयोध्येच्या तृणचरा गायी । श्रीराम दिसे त्यांच्या ठायीं ।
व्याप्र सर्प क्रूर पाहीं । त्यांच्या ठायीं श्रीराम ॥ १५५ ॥
वृक जंबुकादि वृश्चिक । पक्षिआदि श्येन काक ।
कृमिकीटक पतंगादिक । एक एक राम झाले ॥ १५६ ॥
द्रुम पर्वत पाषाण । गिरिकंदरें वन कानन ।
स्थावर जंगम संपूर्ण । रघुनंदन स्वयें दिसे ॥ १५७ ॥
दृश्यमात्रीं रघुनंदन । देखता दृश्याचे भान ।
सर्वथा उडालें संपूर्ण । चैतन्यघन कोंदलें ॥ १५८ ॥
श्रीरामरूपें आलिंगन । परस्परें देती आपण ।
विश्वरूप जाहला पूर्ण । सर्वांतरी आपण प्रगटोनी ॥ १५९ ॥
माता भेटे पुत्रासी । राम म्हणोनि आलिंगी त्यासी ।
माता न देखोनि पुत्रासी । अति प्रीतीसीं आलिंगित ॥ १६० ॥
परस्परांचे प्रेमालिंगन :
बंधु देखोनि भगिनी । प्रीतीं आलिंगी राम भावूनी ।
येरें बंधुपण विसरोनी । रघुनंदनीं आलिंगन ॥ १६१ ॥
पिता पुत्रासी पुत्र पित्यासी । कन्या मातापितरांसी ।
विसरोनि अहंममतेसी । श्रीरामासी आलिंगत ॥ १६२ ॥
स्वीतें आलिंगित निजभर्ता । श्रीराम भासे तत्वतां ।
प्रियातें१ आलिंगितां कांता । श्रीरघुनाथा भेटी होय ॥ १६३ ॥
सासरा आणि जांवई । अति प्रीतीं लवलाहीं ।
रामरूपें भेटती पाहीं । लज्जा ठायीं निमाली ॥ १६४ ॥
सासू देखोनि जांवयासी । राम म्हणोनि निजावेशीं ।
प्रीतीं मिठी घातली तिसी । लाज मानसीं येवों न शके ॥ १६५ ॥
परस्परांच्या आलिंगनाने सर्वांना आनंदीआनंद :
आदिकरोनि दासदासी । रामरूपें आलिंगन त्यांसी ।
रामें विसरविलें देहासी । स्वामिसेवकांसीं श्रीराम ॥ १६६ ॥
पशु जे कां तृणचर । तिर्यगादि योनि समग्र ।
कृमिकटिकादि विचित्र । भेटीं रघुवीर सुखावे ॥ १६७ ॥
आलिंगनें परस्परीं । श्रीरामरूपें निर्धारी ।
देते झाले अत्यादरीं । प्रीती थोरी श्रीरामी ॥ १६८ ॥
राम म्हणोनि परस्परीं । खांदा घेती अत्यादरी ।
नृत्य करिती हर्षे थोरीं । देहविसरी स्वानंदे ॥ १६९ ॥
द्विज सुखावले अवघे । झेलिती गोपीचंदनरवे ।
धोत्रे झेलिती घडीपालवें । बंदी राघवें सोडविले ॥ १७० ॥
नागरिक जन समस्त । त्यांसी भेटला रघुनाथ ।
होवोनियां आनंदभरित । सकळीं नृत्य मांडिलें ॥ १७१ ॥
हर्ष दाटला सकळांसी । कोणी नोळखे कोणासी ।
श्रीरामें अवघीं केली पिसीं । आपआपली कैसीं नाचती ॥ १७२ ॥
वानर मानव समग्र । अवघे झाले एकत्र ।
अवघीं केला जयजयकार । श्रीरघुवीर निजविजयी ॥ १७३ ॥
राम सौमित्र सीता सती । तिघे भेटलीं एकस्थितीं ।
आनंदविलें सकळांप्रती । श्रीरधुपति कृपाळू ॥ १७४ ॥
सुग्रीव आणि बिभीषण । श्रीरामें हातीं धरोनि जाण ।
करविलें वसिष्ठनमन । येरें आलिंगन दीधलें ॥ १७५ ॥
भरतभेट व आलिंगन :
तैसेचि सकळ ऋषिगण । त्यासीं करोनियां नमन ।
मातांसी घालोनि लोटांगण । भरता आलिंगन दीधलें ॥ १७६ ॥
नळ नीळ अंगद जांबवंत । सुषेणदधिमुखादि समस्त ।
हातीं धरोनियां रघुनाथ । भेटवीत भरतासी ॥ १७७ ॥
भरत लागला पायांसी । तुम्ही साहाकारी श्रीरामासी ।
निवटोनियां लंकेशासी । निजविजयासी दीधलें ॥ १७८ ॥
तुमचेनि श्रीरामासी कीर्ती । तुमचेनि अमरां बंदिमुक्ती ।
सोडवोनियां सीता सती । श्रीरघुपती भेटविली ॥ १७९ ॥
ऐकोनि भरताचें बोलणें । सकळीं पातलीं लोटांगणें ।
त्रैलोक्य पावन रधुनंदने । विजयी होणें त्याचेनि ॥ १८० ॥
श्रीरामें पावन तीर्थ । श्रीरामें पावन व्रत ।
श्रीरामें याग पुनीत । येरवीं पूर्ण व्रत अपायी ॥ १८१ ॥
श्रीरामें क्षेत्र पावन । श्रीरामें पावन ध्यान ।
श्रीरामें पावन दान । येरवीं पूर्ण अपायी ॥ १८२ ॥
चुकोनियां श्रीरघुनंदन । जें जें कीजे कर्माचरण ।
तें ते निश्चये अनर्थी जाण । राखता कोण तयासी ॥ १८३ ॥
श्रीरामेवीण क्रिया घडे । तेथें अपाय रोकडे ।
चुके ठके विकळ पडे । पतन गाढें तयासी ॥ १८४ ॥
ऐसें परस्परें जाण । अंतरप्रीतीं आलिंगन ।
देवोनियां स्तविती रघुनंदन । प्रेम गहन श्रीरामीं ॥ १८५ ॥
तेणें डोलत रघुनंदन । होवोनियां सुखैकघन ।
निजभक्तांचा प्रेमा गहन । प्रेमें पूर्ण प्रीति रामा ॥ १८६ ॥
पुढील कथानुसंधान । श्रीरामाचें अभिषिंचन ।
अत्यंतगोड निरूपण । एका जनार्दना विनवित ॥ १८७ ॥
जनीं जनार्दन देख । जनार्दनीं सकळ लोक ।
ऐसा निश्चय जो सम्यक । जाणे निःशेख आपणासी ॥ १८८ ॥
त्यासी कथा रामामृत । निश्चयें कळलें यथार्थ ।
त्याचा भोक्ता तोचि एक । जो कथामृत चवी जाणे ॥ १८९ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
श्रीरामभरतदर्शनं नाम एकाशीतिमोऽध्याय ॥ ८१ ॥
॥ ओंव्या १८९ ॥ श्लोक ९ ॥ एवं १९८ ॥
