अध्याय 38
इंद्रजिताचे मेघपृष्ठावर गमन
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
निकुंबिळेत वानरप्रवेश झाला तरी इंद्रजित ध्यानमग्न :
वानर बिळीं प्रवेशोन । जालें इंद्रजितदर्शन ।
बैसला आहे धरुन ध्यान । जपावदान होमनिष्ठा ॥ १ ॥
वानरीं आंसुडितांचि जाण । तो न सांडी प्रेतासन ।
त्यांचें भंगेना तें ध्यान । जपावदान होमनिष्ठा ॥ २ ॥
घाय हाणितां दारुण । इंद्रजिताचें भंगेना ध्यान ।
हातींचें न राहे अवदान । होमविधान जपनिष्ठा ॥ ३ ॥
वानरवीरांचिया श्रेणी । शंख करिती दोनी कानीं ।
इंद्रजित डंडळीना ध्यानीं । होमविधानीं सादर ॥ ४ ॥
कष्टतांही वानरगण । ध्याना भंगेना अणुप्रमाण ।
हातींचें न राहे अवदान । होमविधान खुंटेना ॥ ५ ॥
तये काळीं बिभीषण । त्याचें भंगावया ध्यान ।
मायामंदोदरी निर्माण । करित रुदन आणिली ॥ ६ ॥
रडत पडत आक्रंदत । आणिली होमशाळेआंत ।
जेथें बैसला इंद्रजित । शंख करीत तेथें आली ॥ ७ ॥
रावणाच्या दहाही शिरीं । भंरोनियां ओंटी भरी ।
नानापरींच्या दीर्घ स्वरीं । रुदन करीं तें ऐका ॥ ८ ॥
रणीं मारिला दशानन । अजून कायसें रे ध्यान ।
उघडोनि निजनयन । पाहें दर्शन पित्याचें ॥ ९ ॥
माझा करसील कैवाड । घेशील रावणाचा सूड ।
आलें तंव तूं ध्यानरुढ । हा मूढ अभिचार ॥ १० ॥
निघालें रावणाचें मडें । कायेसें ध्यानाचें सांकडें ।
दहाही शिरें पाहें पुढें । म्हणोनि रडे अति दीर्घ ॥ ११ ॥
रणीं छेदिला दशमुख । मी पावलें परम दुःख ।
अजून कायसें अभिचारिक । महामूर्ख झालासी ॥ १२ ॥
रावणाचें निजशरीर । विदारिती गीध घार ।
तूं उरलासी ज्येष्ठ कुमर । परी संस्कार न करिसी ॥ १३ ॥
सांडून अभिचारविधान । करीं पित्याचें पिंडदान ।
भंगेना त्याचें ध्यान । होमावदान राहीना ॥ १४ ॥
होमकुंडातून रथाचे आगमन :
इतुक्या अवसरांत । होमकुंडी अजित रथ ।
आला वारुंवासहित । तेणें तळमळीत बिभीषण॥ १५ ॥
इंद्रजित न पडे हो दुश्चित । न करवेचि कर्मघात ।
होमीं प्रकतला साश्व रथ । करील प्राणांत अवघ्यांचा ॥ १६ ॥
सप्तावरणें भेदून । राक्षसांसीं करोन रण ।
यक्षिणीवटमूळ उघडून । अवघे जण येथें आलों ॥ १७ ॥
अवघे जण आलों येथ । तो उद्योग गेला व्यर्थ ।
होमीं प्रकटला रथ । आक्रंदत बिभीषण ॥ १८ ॥
भाक देवोनि श्रीरामासी । म्यां आणिलें सौमित्रासी ।
होमीं प्रकटल्या रथासी । इंद्रजितास न मारवे ॥ १९ ॥
रथीं बैसोनि इंद्रजित । करील लक्ष्मणाचा घात ।
अवघ्यां आला पैं प्राणांत । आक्रंदत बिभीषण ॥ २० ॥
इतुका काळपर्यंत । उगाचि होता हनुमंत ।
आक्रंदतां शरणागत । काळकृतांत खवळला ॥ २१ ॥
तो म्हणे बिभीषणा पैं तूतें । मज निरविलें श्रीरघुनाथें ।
तुज कोण मारिता येथे । वृथा कां चित्तें भितोसी ॥ २२ ॥
हनुमंताने होमकुंडातील रथाला पाराळात दडपला :
मारिलिया शरणागत । धिक् जीवित धिक् पुरुषार्थ ।
ऐसें बोलोनियां हनुमंत । काळकृतांत खवळला ॥ २३ ॥
थरकत माथांची पैं शेंडी । वळोनी निजपुच्छाची वेढी ।
होमकुंडामाजी तांतडीं । घाअली उडी हनुमंतें ॥ २४ ॥
अश्वशस्त्रेंसीं समवेत । कुंडीं निघत होत रथ ।
हनुमंतें देवोनि लात । पाताळगत तो केला ॥ २५ ॥
सवेंचि उसळोनि तांतडीं । रागें इंद्रजित आंसुडी ।
वाचेसी पडली बोबडी । कर्म निर्वडी भंगलें ॥ २६ ॥
स्रुवा आंसडोनि कराग्रे । उलंडलीं अशुद्धपात्रें ।
ख्याति लाविली वायुपुत्रें । निशाचरें हडबडलीं ॥ २७ ॥
कर्म न होतां समाप्त । कैसेनि आला हनुमंत ।
जव पाहे विवरांत । अत्यद्भुत देखिलें ॥ २८ ॥
निधडा योद्धा वीर धीर । अचुकसंधानी सौमित्र ।
सवें वानरांचा भार । वीरीं विवर दाटलें ॥ २९ ॥
अति दुर्गम पंथ दारुण । भेदोनियां सप्तावरण ।
कैसेनि आले अवघे जण । पाहे आपण इंद्रजित ॥ ३० ॥
तंव देखिला बिभीषण । आमचें गुह्य गुप्तस्थान ।
दाखविता हा एक जण । कुळनिर्दळण हा आम्हां ॥ ३१ ॥
तंव बोलिला हनुमंत । युद्धी इंद्र धरिला जीत ।
ब्रीदें पढविसी इंद्रजित । तो पुरुषार्थ आजि दावी ॥ ३२ ॥
ब्रीदें पढविसी इंद्रजित । शेखी लपसी विवरांत ।
कळला तुझा पुरुषार्थ । कपटी निश्चित अभिचारत्वें ॥ ३३ ॥
तुजसी करावया रण । निधडा आलासे लक्ष्मण ।
दावीं आपली आंगवण । धनुष्या बाण सज्जूनी ॥ ३४ ॥
उत्तस्थाविंद्रजिच्छीघ्रमवस्थाप्यैव कर्मकृत् ।
स तु कर्मण्यनिर्वृत्ते मनः शल्यमिवोद्वहन् ॥१॥
रथेनादित्यवर्णेन बलवान्रावणात्मजः ।
इंद्रजित्कवची खड्गी सध्वजः प्रत्यदृश्यत ॥२॥
लक्ष्मणस्तमुवाचाथ रावणिं रगुनंदनः ।
समाहृये त्वां संग्रामें स्ॐय युद्धं प्रयच्छ मे ॥३॥
कर्म न होतां समाप्त । उठतां इंद्रजित तळमळित ।
होमकुंडी प्रकटतां रथ । केला हताहत हनुमंतें ॥ ३५ ॥
हनुमंताएवढा वैरी । आणिक नाहीं संसारीं ।
राक्षसांतें नानापरी । करीत बोहरी येथें आला ॥ ३६ ॥
याचेनि कर्मभंगें जाण । मज अलोट आलें मरण ।
आतां सौमित्रासीं रण । करीन निर्वाणसंग्रमा ॥ ३७ ॥
संग्राम करावया मर्गळा । सांडोनिया होमबिळा ।
शीघ्र आला वटमूळा । संमुख पावला सौमित्र ॥ ३८ ॥
परतोनि होमबिळाआंत । रिघों नेदी हनुमंत ।
बीळ आवरोनि समस्त । राहिला कृतांत बिळद्वारीं ॥ ३९ ॥
पूर्वील जो कामग रथ । आदित्यतेजें लखलखित ।
कामग अश्वसंयुक्त । सालंकृत ध्वजेंसीं ॥ ४० ॥
मुकुटकुंडलें मेखळा । वीरकंकणें कंठमाळा ।
कवच लेइला तो मर्गळा । खड्ग करतळां तुकित ॥ ४१ ॥
इंद्रजिताचें लक्ष्मणाला आव्हान :
ध्वजच्छत्रपताकान्वित । सारथ्यानें आणिला रथ ।
तेथें बैसला इंद्रजित । रणीं गर्जत साटोपें ॥ ४२ ॥
संमुख देखोनि लक्ष्मण । इंद्रजित बोलिला आपण ।
आम्ही तुम्ही दोघे जण । करुं निर्वाणसंग्राम ॥ ४३ ॥
तुझे हातें मज प्राणांत । कां माझेनि हातें तुझा घात ।
हाचि आजिचा युद्धार्थ । जाण सुनिश्चित सौमित्रा ॥ ४४ ॥
ऐसें बोलोनि विस्मित । इंद्रजित स्वयें असे पाहत ।
क्रमोनियां दुस्तर पंथ । कैसेनि येथ स्वयें आला ॥ ४५ ॥
भेदूनियां सप्तावरण । कैसेनि आले वीर दारुण ।
तंव देखिला बिभीषण । कुळनिर्दळण हा आम्हां ॥ ४६ ॥
किंकृतं शाठ्यमच्छिद्रं प्रहरस्यात्मजे मयि ।
शोच्यरत्वमसि दुर्बुद्धे निम्दनीयश्च साधुभिः ॥४॥
यस्त्वं स्वजनमुत्सृज्य परेषां भृत्यतां गतः ।
न जातित्वं न सौहार्द न भ्रातृत्वं न बंधुता ॥५॥
रक्षितं नैव शूरत्वं क्लीबत्वं प्रकटीकृतम्॥६॥
देखोनिया बिभीषण । कोपें इंद्रजित जाला अग्न ।
कैसें बोले तो निर्भर्त्सून । अनुलक्षून पितृव्या ॥ ४७ ॥
साधुसज्जनसुहृदभावेंसीं । रावणें दिधलें यौवराज्यासी ।
ज्येष्ठसन्मान सभेसीं । तुज राक्षसीं वंदिजे ॥ ४८ ॥
प्रधान आणि सेनाकुमर । केले तुझे आज्ञाधर ।
तो तूं सांडोनि दशशिर । गेलासी सत्वर श्रीरामा शरण ॥ ४९ ॥
जैसा पिता चुलता । तो तूं मिळोनि रघुनाथा ।
करावया मज अपत्याचा घाता । गुह्यार्था दाविसी ॥ ५० ॥
सांडून आमचें सुहृदपण । श्रीरामासी रिघोनि शरण ।
करावया कुळनिर्दळण । वर्में संपूर्ण सांगसी ॥ ५१ ॥
दांडा जन्मोनि वृक्षावरी । मिळोनि कुर्हाडीमाझारी ।
तो कुळाचाचि छेद करी । तैशापरी तूं येथें ॥ ५२ ॥
नाहीं राखिला जातिधर्म । नाहीं राखिला कुळानुक्रम ।
साधूंमाजी तूं पापी परम । निंद्य जन्म पैं तुझा ॥ ५३ ॥
सांडून यौवराज्यासीं आगळिक । जालासी श्रीरामाचा सेवक ।
शठ नष्ट तूं नपुंसक । परम दांभिक साधुत्वें ॥ ५४ ॥
कुद्धेनेंद्रजिता वाक्यं पुरुषं रावणानुजः ।
इत्युत्को भ्रातृपुत्रेण प्रत्युवाचं बिभीषणः ॥७॥
अजानन्निव मच्छीलं किं त्वमेवं व्रवीषि माम् ।
राक्षसेंद्रसुतानार्य पारुष्यं त्यज गौरवात् ॥८॥
परोपि हितवान्बंधुर्बंधुरप्यहिते रतः ।
अहितो देहजो व्याधिर्हितमारण्यमौषधम् ॥९॥
परस्वानां च हरणं परदाराभिमर्षणम् ।
सुहृदामपि संकोपस्त्रयो दोषाः क्षयावहाः ॥१०॥
बिभीषणाचे प्रत्युत्तर :
इंद्रजिताचें निंद्य वचन । ऐकोनियां बिभीषण ।
काय बोलिला आपण । धर्मवचन धर्मात्मा ॥ ५५ ॥
ऐक बापा इंद्रजिता । तुज कळलीसे माझी शिळता ।
जाणोनि निंदिसी कां वृथा । दुर्मदता साभिमानें ॥ ५६ ॥
तुज संग्रामीं नाहीं बळ । नष्ट कपटी तूं केवळ ।
अभिचार हें तुझें शीळ । पापी प्रबळ तूं एक ॥ ५७ ॥
करोनियां अभिचारता । मारुं पाहसी श्रीरघुनाथा ।
तुझा साक्षेपें घात करितां । पाप सर्वथा असेना ॥ ५८ ॥
परद्रव्याचें ज्यासी हरण । परदाराभिलाषण ।
सुहृदांचा द्वेष पूर्ण । तेथें मरण सहजचि ॥ ५९ ॥
सीताभिलाषे हताहत । पापें निमालेत समस्त ।
तुम्हांसी तुम्ही केला घात । आत्मा रघुनाथ द्वेषितां ॥ ६० ॥
सखा बंधु करी अनहित । तोचि वैरी पैं निश्चित ।
निरपराध जो हितान्वित । तो परम आप्त निजसखा ॥ ६१ ॥
अहित देहींचा देहज व्याधी । जो कां आपला आपण बाधी ।
हित अरण्यस्थ ओषधी । जे आधिव्याधिच्छेदक ॥ ६२ ॥
तेंवी आप्त तुम्ही उन्मादता । मज हाणोनियां लाथा ।
केलें माझिया स्वहिता । शरण रघुनाथा धाडिलें ॥ ६३ ॥
परदारपरद्रव्यहरण । या पापे बुडाला रावण ।
तुम्ही अवघे पापी पूर्ण । पावाल मरण निजपापें ॥ ६४ ॥
बिभीषणवचः श्रुत्वा रावणिः क्रोधमूर्च्छितः ।
अब्रवित्परुषं वाक्यं स्मयन्हेत्वर्थसंयुतम् ॥११॥
प्रागेव विश्वविजयी न निषेधयिता मम ।
यदा जहार रत्नानि भुवनेभ्योsखिलान्यपि ॥१२॥
तदा त्वमपि रत्नानां भागभागभवः स्वयम् ।
निहतं वालिनं दृष्ट्वा सुग्रीवमभिषोचितम् ॥१३॥
त्वया तद्राज्यलुब्धेन दुरात्मनसमनुष्ठितम्॥१४॥
इंद्रजिताची घोषणा :
बिभीषणाचें निजवचन । धर्मार्थरुप अति तीक्ष्ण ।
तेणे इंद्रजित क्षोभोन काय आपण बोलत ॥ ६५ ॥
त्रिभुवनींच्या संपत्ती । हरुनि आणि लंकापती ।
वांटा घेसी हातोहाती । उल्लास चित्तीं मानिसी ॥ ६६ ॥
वांटा घेतां आपण । परद्रव्यापहरण ।
न म्हणसीच पापाचरण । शठ संपूर्ण तूं एक ॥ ६७ ॥
छेदोनियां वाळीचा कंठ । सुग्रीवा केला राज्यपट ।
तेंवी राज्यलोभें तूं कपटी नष्ट । श्रीरामीं वरिष्ठ शरणागत ॥ ६८ ॥
बिभीषण भला साधुसंत । ऐसा पवाडा विख्यात ।
शेखीं राज्यलोभीं ठेवोनि चित्त । शरणागत श्रीरामीं ॥ ६९ ॥
इंद्रजित स्वमुखें आपण । निंदितां बिभीषण ।
तें देखोनि लक्ष्मण । आला आपण साटोपें ॥ ७० ॥
सज्जोनियां धनुष्यबाण । मांडून माहेश्वरी ठाण ।
घ्यावया इंद्रजिताचा प्राण । आला लक्ष्मण साटोपें ॥ ७१ ॥
संमुख देखोनि लक्ष्मण । इंद्रजित गर्जे आपण ।
मजसीं करावया रण । आंगवण तुम्हां केंची ॥ ७२ ॥
इंद्रजिद्धनुरादाय शरांश्चाशीविषोपमान् ।
उवाच चेदं संरब्धः सौमित्रिं स बिभीषणम् ॥१५॥
तांश्च वानरशार्दूलान्पश्यध्वं मत्पराक्रमम् ।
अद्य वो मामका बाणा महाकार्मुकनिःसृता ॥१६॥
गात्राणि विधमिष्यंति तूलराशिमिवानलः ।
अद्य वो गमयिष्यामि सर्वानेव यमक्षयम् ॥१७॥
धनुष्यासीं घालोनि हात । इंद्रजित रणरंगी गर्जत ।
तुम्ही जे जे आलेति येथ । तुम्हां प्राणांत माझेनि ॥ ७३ ॥
लक्ष्मण आणि बिभीषण । प्रथम यांचा घेईन प्राण ।
हनुमान वज्रदेही मारीन । निर्वाणबाण विंधोनी ॥ ७४ ॥
अंगद नळ नीळ जांबवंत । आणिक वानर समस्त ।
बाणीं करोनि क्षतविक्षत । मारीन येथ संग्रामीं ॥ ७५ ॥
माझे धनुष्याचा बाण । व्यर्थ न वचे पैं जाण ।
घेईन अवघियांचा प्राण । रणनिर्वाण हें माझें ॥ ७६ ॥
राम लक्ष्मण तुम्ही दोन्ही । दोन वेळां शरबंधनी ।
घोळसिले रणांगणीं । तेही विसरोनी आलेती ॥ ७७ ॥
तच्छुत्वा रावणेर्वाक्यं गर्वितं लक्ष्मणस्तदा ।
अभ्यधावत्सुसंक्रुद्धो राक्षसं वाक्यमब्रवीत् ॥१८॥
न वाचां दुर्गमं पारं कार्याणां राक्षसाधम ।
वाचा व्याहृत्य जानीषे कृतार्थोsस्मीति दुर्मते ॥१९॥
अंतर्ध्यानगतेनावां यत्त्वयाभिहतौ रणे ।
तस्कराचरितो मार्गो यः स शूरैर्न सेवितः ॥२०॥
तदाहवपथे प्राप्य स्थितोsह तव राक्षस ।
दर्शयस्वाद्य यत्तेजो वाचा किं बहु कत्थसे ॥२१॥
लक्ष्मणाचे इंद्रजिताला उपहासगर्भ भाषण :
इंद्रजिताचे ऐसे वाक्यार्थ । ऐकोनियां गर्वान्वित ।
लक्ष्मण बोले उपहासत । गर्वहत करावया ॥ ७८ ॥
वाचेचे बाणप्रहारीं । कोणीं मारिले नाहीं वैरी ।
तुझ्या शूरत्वाची थोरी । जे बोलवरी वाढिव ॥ ७९ ॥
शूराचें मुख्य लक्षण । करोनियां दाविती रण ।
तूं तंव तोंडभांड जाण । भंडपुराण वाढीव ॥ ८० ॥
बडबडेची आंगवण । तुझे ठायीं दिसे संपूर्ण ।
संमुख न करवे रण । जासी पळोन कपटत्वें ॥ ८१ ॥
अंधारीं लपोनि आपण । आम्हांसी केलें शरबंधन ।
तो तंव चोरीचा मार्ग जाण । नव्हे लक्षण शूराचें ॥ ८२ ॥
संमुख करावया संग्रामता । तुज नाहीम् सामर्थ्यता ।
मारुन मायेची सीता । विवरा आंतौता लपसी तूं ॥ ८३ ॥
अतिकाय मकराक्ष जाण । संमुख करोनियां रण ।
क्षात्रधर्में दिधला प्राण । कपटी संपूर्ण तूं एक ॥ ८४ ॥
ज्यासीं लाविलें शरबंधन । तो मी आलों स्वयें लक्ष्मण ।
करोनि दावीं आंगवण । बडबडोन काम काय ॥ ८५ ॥
एवमुक्तो धनुर्भीम परामृश्य महाबलः ।
विससर्ज शितान्बाणानिंद्रजित्समितिंजयः ॥२२॥
तदोत्सृष्टा बलवता शरास्तीक्ष्णा विषोपमाः ।
संप्राप्य लक्ष्मणं पेतुः श्वसन्त इव पन्नगा ॥२३॥
सशरौघेश्च विद्धांगो रुधिरेण च भूषितः ।
शुशुभे लक्ष्मणः श्रीमान्विधूम इव पावकः ॥२४॥
इन्द्रजित्वात्मनः कर्म प्रसमीक्ष्याथ राक्षसः ।
विनद्य च महानादमिदं वचनमब्रवीत् ॥२५॥
अद्य मत्कार्मुकोत्सुष्टाः शरास्तीक्ष्णाः सुपत्रिणः ।
आदास्यंति शरीरात्ते जीवितं जीवितच्छिदः ॥२६॥
ऐकोनि लक्ष्मणाचें वचन । इंद्रजित अति कोपायमान ।
उग्र शरचाप सज्जून । तीक्ष्ण बाण विंधिले ॥ ८६ ॥
जैसे धंधुवात विखार । तैसें सोडिले उग्र शर ।
ओरखडोनियां शरीर । वाहे रुधिर सौमित्रा ॥ ८७ ॥
अभेद्यकवची श्रीलक्ष्मण । त्यास भेदूं न शकती बाण ।
रुधिरोक्षित शोभायमान । रणगर्जन राक्षसां ॥ ८८ ॥
सर्वांगीं वाहतां रुधिर । जैसा तेजस्वी वैश्वानर ।
तैसा शोभतसे सौमित्र । निशाचरचरणमर्दीं ॥ ८९ ॥
देखोनि लक्ष्मणाचें रुधिर । इंद्रजित म्हणे मी योद्धा थोर ।
बाणीं भेदला सौमित्र । गर्जे थोर सिंहनादें ॥ ९० ॥
जे जे तुम्ही आलेति येथ । ते बाणीं भेदोनि समस्त ।
सौमित्रेंसी समवेत । जीवितांत करीन ॥ ९१ ॥
माझे सुवर्णपत्राचे बाण । घेतील अवघ्यांचा प्राण ।
ऐकोनि इंद्रजितगर्जन । काय लक्ष्मण बोलत ॥ ९२ ॥
नाहीं आंगवण गाढी । नुसती बोलाची प्रौढी ।
काय जिंतिलें रणनिर्वडीं । उभवोनि गुढी गर्जसी ॥ ९३ ॥
इत्युक्त्वा पंचपर्वाणमाकर्णापूरितं शरम् ।
निचखान महावेगं लक्ष्मणो रावणात्मजम् ॥२७॥
स शरेणाहतस्तेन सरोषो रावणात्मजः ।
सुप्रमुत्कैः शितैर्बाणैः प्रतिविव्याध लक्ष्मणम् ॥२८॥
स बभूव महाभीमो नरराक्षससिंहयोः ।
विमर्दस्तुमुलो युद्धे परस्परवधैषिणोः ॥२९॥
इंद्रजित – लक्ष्मण – द्वंद्व :
इंद्रजितगर्वितगर्जन । ऐकोनि स्वयें लक्ष्मण ।
घेवोनि पंचपर्वीं बाण । विंधी आपर साटोपें ॥ ९४ ॥
लक्ष्मणें रणनिर्वडीं । शर चाप जोडोनि जोडी ।
ओढी आकर्ण कानडी । प्रतापप्रौढीं साटोपें ॥ ९५ ॥
अभेद्य कवच भेदूनि जाण । लागतां लक्ष्मणाचा बाण ।
घायें इंद्रजित तळमळून । अमित बाण वर्षला ॥ ९६ ॥
येतां इंद्रजिताचे शर । सौमित्र सोडी बाण अनिवार ।
दोघे जण महाशूर । अति दुर्धर संग्रामीं ॥ ९७ ॥
लघुलाघवी अति चपळ । दोघे वर्षती शरजाळ ।
नर राक्षस सिंह शार्दुळ । दोघे कुशळ संग्रामी ॥ ९८ ॥
वर्मीं विंधोनियां बाण । येरयेरांचा घ्यावा प्राण ।
टपताती दोघे जण । रणप्रवीण रणयोद्धे ॥ ९९ ॥
उभौ हि बलसंपन्नावुभौ विक्रमशालिनौ ।
उभावपि च विख्यातौ सर्वशस्त्रास्त्रकोविदौ ॥३०॥
उभौ परमदुर्धर्षावुभौ परमतेजसौ ।
युयुधाते महात्मानौ व्याघ्रकेसरिणविव ॥३१॥
भूतैर्बहुमिराकाशं विस्मितैरावृतं बभौ ।
ऋषयः पितरो देवा गंधर्वा गरुडोरगाः ॥३२॥
शतक्रतुं पुरस्कृत्यं ररक्षुर्लक्षणं रणे॥३३॥
दोघे जण बळवंत । दोघे जण अति विख्यात ।
दोघे जण प्रतापवंत । दोघे समर्थ संग्रामी ॥ १०० ॥
दोघे धनुर्विद्यानिपुण । दोघे शस्त्रास्त्रप्रवीण ।
लघुलाघवी दोघे जण । दुर्धर रण दोघांचें ॥ १ ॥
दोघे जण महावीर । दोघे जण महाशूर ।
दोघे जण परम धीर । दोघे दुर्धर संग्रामीं ॥ २ ॥
दोघां वाढीव प्रसिद्ध । दोघां नाहीं श्रमस्वेद ।
दोघां चढला रणमद । दोघे सन्नद्ध संग्रामीं ॥ ३ ॥
एक केवळ सत्वस्थिती । एक केवळ कपतमूर्ती ।
एकामाजी अगाध शांती । एक छळणोक्तीं निपुण ॥ ४ ॥
दोघांचेहीं युद्ध दुर्धर । पाहूं आले सुरवर ।
यक्ष गंधर्व किन्नर । विद्याधर किंपुरुष ॥ ५ ॥
दैत्य दानव मानव पितर । देव ऋषी सनत्कुमार ।
युद्धा पाहूं आला इंद्र । वरुण कुबेर यम सोम ॥ ६ ॥
ब्रह्मा आला अति सत्वर । पाहूं आला युद्ध दुर्धर ।
उमेसहित श्रीशंकर । सहपरिवार भूतगणीं ॥ ७ ॥
रणीं रक्षावया सौमित्र । अवघें आले पैं सत्वर ।
विमानीं दाटले अंबर । विजयमंत्र ऋषींचें ॥ ८ ॥
लक्ष्मण देखोनि दुर्धर । रणीं क्षोभला निशाचर ।
अनुलक्षोनि सौमित्र । काय उत्तर बोलत ॥ ९ ॥
अद्य ते दर्शयिष्यामि तिष्ठेदानीं स्थिरो भव ।
इत्युक्त्वा सप्तभिर्बाणैरभिविव्याध लक्ष्मणम् ॥३४॥
दशभिश्च हनूमंतं तीक्ष्णधारैः शरोत्तमैः ।
ततः शरशतेनैव सुर्पयुक्तेन वीर्यवान् ॥३५॥
क्रोधाद्विगुणसंरंभ निर्बिभेद बिभीषणम् ।
स दृष्ट्वा राक्षसेंद्रस्य कर्म रामानुजस्तदा ॥३६॥
अचिंतयित्वा प्रहसन्नैतत्किंचिदपि ब्रौवन् ।
अब्रवीच्च शरन्घोरानुद्यम्य नरपुंगवः ॥३७॥
लघवश्चाल्पवीर्याश्च शरा हीमे सुखास्तव ॥३८॥
इंद्रजितें करुनि गर्जन । विंधिला सात बाणीं लक्ष्मण ।
हनुमंतासीं दहा बाण । अति दारुण विंधिले ॥ ११० ॥
मारावया बिभीषण । पोटांतून क्रोध दारुण ।
विंधिले शतानुशत बाण । घ्यावया जाण प्राण त्याचा ॥ ११ ॥
इंद्रजिताचे सर्व बाण । येतां देखोनि लक्ष्मण ।
वरच्यावरी तोडी आपण । बिभीषण रक्षावया ॥ १२ ॥
छेदूनि इंद्रजिताचे बाण । त्याही कर्माचा अभिमान ।
स्वमुखें न वदे लक्ष्मण । गंभीर पूर्ण संग्रामीं ॥ १३ ॥
बिभीषण शरणागत । कोणी लावितांचि हात ।
त्याचा करावया घात । सावचित्त सौमित्र ॥ १४ ॥
इंद्रजिताप्रति लक्ष्मण । स्वयें सांगताहे आपण ।
पुण्यप्राय लागती बाण । आंगवण तुज नाहीं ॥ १५ ॥
कपटें भस्म शौर्यवृत्ती । नाहीं सामर्थ्य ना शक्ती ।
रणीं वल्गसी किती । निर्लज्ज निश्चितीं तूं एक ॥ १६ ॥
ऐसें बोलोनि लक्ष्मण । घ्यावया इंद्रजिताचा प्राण ।
दुर्धर विंधिले पैं बाण । रणविंदान लघुहस्तें ॥ १७ ॥
तस्य बाणैरपध्वस्तं कवचं कांचन महत् ।
व्यशीर्यत रथोपस्थे ताराजालमिवांबरात् ॥३९॥
निकृत्तवर्मा नाराचैर्बभूव स कृटव्रणः ।
इंद्रजित्समरे शरः सर्वतो रुधिरोक्षितः ॥४०॥
स शक्रासनसंस्पशैलक्ष्मणेन हतः शरैः ।
मुहूर्तमभवन्मूढः सर्वतः क्षुभितेंद्रियः ॥४१॥
उपलभ्य मुहूर्तेन संज्ञां प्रत्यागतेंद्रियः ।
ददर्शावस्थितं वीरमाजौ दशरथात्मजम् ॥४२॥
लक्ष्मणाच्या बाणाने इंद्रजिताला मूर्च्छा :
इंद्रजित रथगत आपण । त्यासीं लक्ष्मणें विधोन बाण ।
हेमकवच शोभयमान । पाडिलें छेदून रणभूमीं ॥ १८ ॥
वर्षेनिया शरजाळीं । घायें कवचा केली रांगोळी ।
शोभे लखलखित भूतळीं । नभोमंडळी जेंवी तारा ॥ १९ ॥
कवच छेदोनि सत्वर । निधडा इंद्रजित झुंजार ।
घायवट केला जर्जर । वाहे रुधिर सर्वांगीं ॥ १२० ॥
वज्रप्राय दुर्धरशर । वर्मीं विंधितां सौमित्र ।
मूर्च्छित पडला निशाचर । महावीर इंद्रजित ॥ २१ ॥
घायें लागली अर्धचंद्री । प्राण पांगुळला शरीरीं ।
इंद्रियें तटस्थ व्यापारीं । धरेंवरी पाडिला ॥ २२ ॥
चेतना लपाली अंतरीं । आठव नाठवे शरीरीं ।
मूढमति धरेवरी । घटका चारी मूर्च्छित ॥ २३ ॥
उपलब्धि येतां जाण । इंद्रजित होतां सावधान ।
भोंवतें पाहे आपण देखे लक्ष्मण रणरंगी ॥ २४ ॥
सावध झाल्यावर इंद्रजिताचे पुन्हा युद्ध सुरु :
हातीं वाहोनियां मेढा । अंतका अंतक निधडा ।
महाकाळाचा संवगडा । देखिला पुढां सौमित्र ॥ २५ ॥
लक्ष्मणाचा खटाटोप । देखोनि युद्धाचा साटोप ।
इंद्रजितासी आला कंप । रणाभिदर्प मावळला ॥ २६ ॥
निधडा देखोनि लक्ष्मण । इंद्रजित जाला कंपायमान ।
पावोनियां अंतर्धान । करावया छळण विचारी ॥ २७ ॥
करावया लक्ष्मणासीं छळण । इंद्रजित वर्षे अमित बाण ।
तैसेच वर्षे लक्ष्मण । बाणीं गगन व्यापिलें ॥ २८ ॥
तौ प्रयुक्तौ पुनर्वीरौ रणे लक्ष्मणराक्षसौ ।
शरवर्ष हि वर्षंतौ जघ्नतुस्तौ परस्परम् ॥४३॥
इंद्रजिल्लक्ष्मणश्चैव परस्परजयैषिणौ ।
चक्रतुस्तुमुलं घोरं सन्निपातं मुहुर्महुः ॥४४॥
पुढती दोगे महावीर । नरशूर निशाचर ।
युद्धा मिसळले सत्वर । दुर्धर शर वर्षोनी ॥ २९ ॥
बाण वर्षतां दोघां वीरां । रणीं उठला रणधुळोरा ।
बाणीं खिळिली धरा । बाणीं अंबरा व्यापिलें ॥ १३० ॥
बाण कोंदले दश दिशांत । बाणीं व्यापिले दिगंत ।
आच्छादिले चंद्रादित्य । दोघे उन्मत्त रणमारें ॥ ३१ ॥
साधकता बाधकता युद्धस्थितीं । रणमारका माराच्या युक्ती ।
दोघां धनुर्विद्याव्युत्पत्ती । दोगे भिडती निःशंक ॥ ३२ ॥
येरयेरांचा करावया घात । शस्त्रास्त्रीं मिरवत हस्त ।
शस्त्री शस्त्रांचा निःपात । वीर कंदनार्थ करिताती ॥ ३३ ॥
मेघपृष्ठाच्या आडून इंद्रजिताचा कपटाने लक्ष्मणावर हल्ला :
लक्ष्मण वीर रणोन्मत्त । निधडा याचा पुरुषार्थ ।
जाणोनियां इंद्रजित । निजकपटार्थ मांडिला ॥ ३४ ॥
बाणीं झांकिले रविकर । रणीं पडतां अंधार ।
गुप्त केला रहंवर । अश्वयंत्यांसमवेत ॥ ३५ ॥
मेघ जिणोनि विविध । नांव पावला मेघनाद ।
त्यांचे पृष्ठावरी सन्नद्ध । बाण सुबद्ध विंधित ॥ ३६ ॥
इंद्रजित जावोनि मेघपृष्ठीं । दुर्धर वर्षे बाणवृष्टी ।
लक्ष्मण मारीन उठाउठीं । वानरकोटीसमवेत ॥ ३७ ॥
जेणें मार्गें आलेति येथ । तो बाणें आच्छादिला लंकापथ ।
पावों न शकां रघुनाथ । तुम्हां प्राणांत माझेनि ॥ ३८ ॥
खुंटली श्रीरामाची भेटी । खुंटली श्रीरामासीं गोष्टी ।
येथें माझिया बाणवृष्टीं । उठाउठीं मराल ॥ ३९ ॥
ऐकतां इंद्रजिताचें गर्जन । आक्रंदला बिभीषण ।
निशाचरें केलें छळण । गेला निघोन मेघपृष्ठीं ॥ १४० ॥
निधडा वीर लक्ष्मण । घायें त्याचा घेतला प्राण ।
युद्धासंधीं करोनि छळण । गेला निघोन मेगपृष्ठीं ॥ ४१ ॥
तेथें न चले अनुसंधान । त्याचे आम्हां लागती बाण ।
कैसेनि वांचेल लक्ष्मण । बिभीषण आक्रंदे ॥ ४२ ॥
लक्ष्मणासह हनुमंत इंद्रजितासमोर आला :
सौमित्रासीं रणाभिघात । वानर मारील समस्त ।
आम्हांसी आला प्राणांत । आक्रंदत बिभीषण ॥ ४३ ॥
आक्रंदता बिभीषण । आले हनुमंता स्फुरण ।
शरणागता आलें मरण । धिक् आंगवण पैं माझी ॥ ४४ ॥
माझेनि भरंवसें जाण । स्वयें श्रीरामें आपण ।
शरणागत बिभीषण । आणि लक्ष्मण धाडिले ॥ ४५ ॥
जीवें जीता मी हनुमंत । कोण करुं शके घात ।
आश्वासोनि शरणागत । रणीं गर्जत साटोपें ॥ ४६ ॥
इंद्रजित केवळ कपटमूर्तीं । त्याचे बळ तें छळणोक्ती ।
यालागीं आक्रंदसी किती । क्षणानुवृत्तीं मारीन ॥ ४७ ॥
करावया इंद्रजिताची शांती । लक्ष्मणा वाहोनियां हातीं ।
वेगें वाढला मारुती । दुर्धर वृत्ती अत्युग्र ॥ ४८ ॥
तळहातीं वाहोनियां जाण । जेथून इंद्रजित विंधी बाण ।
तेथें आणोनि लक्ष्मण । केलें गर्जन हनुमंतें ॥ ४९ ॥
ऐकोनि हनुमंतगजर । प्रत्यक्ष देखोनि वानर ।
येथेंही आणिला सौमित्र । निशाचर दचकला ॥ १५० ॥
एका जनार्दना शरण । इंद्रजित लक्ष्मण ।
दोघे करिती निर्वाण । सावधान अवधारा ॥ १५१ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे एकाकारटीकायां
इंद्रजिन्मेघपृष्ठगमनं नाम अष्टत्रिंशत्तमोsध्यायः ॥ ३८ ॥
ओंव्या ॥ १५१ ॥ श्लोक ॥ ४४ ॥ एवं ॥ १९५ ॥
