दासबोध - पहिला समास
पहिला समास दासबोध ग्रंथाची प्रस्तावना आहे. यात श्री समर्थ रामदास स्वामींनी दासबोध लिहिण्याचा हेतू, त्यात कोणत्या विषयांवर चर्चा आहे आणि या ग्रंथाचे वाचन केल्याने काय फायदे मिळतील याबद्दल माहिती दिली आहे.
सुरुवातीचा संवाद
सुरुवातीला श्रोते विचारतात की हे कोणते पुस्तक आहे, यात काय लिहिले आहे आणि याचे वाचन केल्याने त्यांना काय प्राप्त होईल. यावर स्वामी उत्तर देतात की हे 'दासबोध' नावाचे पुस्तक आहे. हे गुरुशिष्य संवाद स्वरूपात लिहिलेले आहे आणि यात भक्तीमार्गावर चर्चा आहे.
दासबोधाचा विषय
दासबोध भक्तीच्या ९ मार्गांबद्दल माहिती देतो आणि परब्रह्माबद्दल ज्ञान देतो. या ग्रंथाचा मुख्य मुद्दा असा आहे की भक्तीमार्गावरून वाटचाल करून परमेश्वर प्राप्ती करता येते. भक्तीच्या सर्व घटकांवर चर्चा करून शुद्ध ज्ञान कसे मिळवायचे याचे मार्गदर्शन केले जाते.
संत आणि कवींचे स्तवन
दासबोधाच्या समासात संत आणि कवींचे स्तवन केले आहे. स्वामी म्हणतात की संत हे परमार्थाचे अधिष्ठान असतात आणि त्यांच्यामुळे आपल्याला आत्मज्ञान प्राप्त होते. ते परब्रह्माची प्राप्ती करून देतात आणि ज्ञानदान करणारे दानशूर असतात.
कवींना शब्दांचे ईश्वर आणि वेदांचे अवतार म्हटले आहे. ते आपल्या कवितेद्वारे ज्ञान देतात आणि सृष्टीचा आधार स्तंभ आहेत. ऋषी, देवता आणि शास्त्रांचे महत्त्व सांगणारे ते श्रुतींचे अंतरंग उलगडून दाखवतात.
श्रोतेजनांचे स्तवन
श्रोतेजनांचे स्तवन केले आहे. स्वामी म्हणतात की श्रोते हे भक्त, ज्ञानी, संत, सज्जन, विरक्त, योगी, गुणसंपन्न आणि सत्यवंत असतात. ते ज्ञानरूपी अमृताचा आस्वाद घेतात आणि संशयाचा नाश करून निश्चयी बनतात.
दासबोध - सभास्तवन.
मुक्तीचे द्वार उघडणारी, जिथे जगदीश्वर स्वतः साक्षात उपस्थित राहतात, अशा सभेला मी नमस्कार करतो. भगवान स्वतः म्हणतात, "जिथे माझे भक्त एकत्र येऊन माझे भजन करतात, तिथे मी उपस्थित असतो." अशा या दिव्य सभेमध्ये ईश्वराचा नामजप आणि जयजयकार होत असतो. हरी-कीर्तन आणि पुराण, आख्यानांचे श्रवण होते, परमेश्वराचे गुणगान केले जाते आणि अध्यात्मावर सखोल चर्चा होत असते. याचबरोबर, शंकांचे निराकरणही होते.
या सभेमध्ये अनेक प्रकारचे लोक उपस्थित असतात. भावूक भक्त, गंभीर आणि सात्विक सज्जन, विद्वान वादक, कर्मवीर, शीलवान आणि दानशूर पुरुष, पुण्यवान तपस्वी, ज्ञानी महात्मे, वैद्य आणि परोपकारी व्यक्ती, तसेच त्रिकालज्ञानी, बहुश्रुत, शांत आणि विवेकी संतही या सभेचे शोभा वाढवतात.
या सभेचे वर्णन शब्दात करणे अशक्य आहे. येथे भक्तीचा रस उफाळून येतो आणि मनाला शांती आणि समाधान मिळते. ईश्वराची जवळीक अनुभवता येते आणि आत्म्याचे दर्शन होते. अशा या दिव्य सभेमध्ये उपस्थित राहणे हेच खरे सौभाग्य आहे.
दासबोधातील काही समासांची संक्षिप्तपणे ओळख करून देण्याचा येथे प्रयत्न केला आहे. यात दासबोधाचा विषय, संत आणि कवींचे महत्त्व आणि श्रोतेजनांचे गुण, सभा, यांचे वर्णन केले आहे.
सत्संगात राहणे हे आपल्या आध्यात्मिक प्रगतीसाठी पुरक आहे. म्हणूनच आपण सर्वजण नियमितपणे सत्संगात सहभागी होऊन आपले जीवन धन्य करून घेऊया.
श्रीरामसमर्थ
श्रीराम समर्थ आणि संत संगती
तिसरे शत.
संत संगतीचे महत्त्व
श्रीरामसमर्थ महाराजांच्या ओवीशते मधील तिसरे शत संतांच्या सहवासात राहण्याचे महत्त्वावर प्रकाश टाकते. यात महाराज संत संगतीमुळे मिळणाऱ्या अनेक फायद्यांचे वर्णन करतात.
संत संगतीने काय प्राप्त होते?
जन्ममरणाचा फेरा सुटतो.
संत संगतीमुळे माणूस मोक्ष प्राप्त करू शकतो आणि जन्ममरणाच्या चक्रातून मुक्त होऊ शकतो.
भवसागर तरून जाण्यास मदत होते.
संतांच्या मार्गदर्शनाने माणूस भौतिक जगाच्या मोहापासून दूर जाऊ शकतो आणि आध्यात्मिक उन्नती करू शकतो.
असाध्य ते साध्य होते.
संत संगतीमुळे अशक्य वाटणाऱ्या गोष्टीही शक्य होतात.
पापबुद्धि नष्ट होते.
संतांच्या सहवासात राहिल्याने माणसातील पापांचा नाश होतो आणि सद्गुणांचा विकास होतो.
अधोगती थांबते.
संत संगतीमुळे माणूस वाईट गोष्टींपासून दूर राहतो आणि त्याचा नैतिक ऱ्हास थांबतो.
भागवतात श्रीहरी काय म्हणतात?
भागवतात श्रीहरी म्हणतात की जो संत संगतीत राहतो तो माणूस संसारी जीवनात धन्य होतो. संत संगतीमुळे माणसाला भागवत, गीता इत्यादी ग्रंथांचे ज्ञान प्राप्त होते आणि त्याला मुक्ती मिळण्यास मदत होते.
देव म्हणजे काय?
संत संगतीमुळे माणसाला देवाचे खरे स्वरूप समजते. संतांच्या मार्गदर्शनाखाली माणूस भक्ती करू शकतो आणि देवाचे दर्शन घेऊ शकतो.
संत कसा ओळखावा?
संत हे सामान्य माणसांसारखे दिसत असले तरी ते अंतर्मनाने वेगळे असतात. ते समाधानी, ज्ञानी आणि 'मी' पणा पासून मुक्त असतात. काम, क्रोध, लोभ आणि स्वार्थ यांसारख्या विकारांपासून ते दूर असतात. त्यांच्या ज्ञानाने इतरांचे अज्ञान दूर होते. समाधान, शांती, क्षमा आणि दया हे त्यांचे गुण असतात. ते सदैव हरीभक्तीत रमलेले असतात.
श्रीरामसमर्थ महाराजांच्या मते, संत संगती ही आध्यात्मिक उन्नतीसाठी अत्यंत आवश्यक आहे. संतांच्या मार्गदर्शनाखाली माणूस जन्म मरणाच्या चक्रातून मुक्त होऊ शकतो आणि मोक्ष प्राप्त करू शकतो.
श्रीराम समर्थ.
